H επιχείρηση «Κόκκινο Τρένο» – Του Αποστόλη Σερέτη

H κατάσταση στα τέλη του Δεκέμβρη 1944 στην Αθήνα ήταν τραγική. Η πρωτεύουσα είχε παραδοθεί στις φλόγες μιας αιματηρής σύγκρουσης ανάμεσα στις κυβερνητικές δυνάμεις, οι οποίες επιστράτευσαν μέχρι και πρώην συνεργάτες των Γερμανών κατακτητών ΝΑΖΙ, τους Άγγλους και τα ινδικά στρατεύματα τους ενώ από την άλλη μεριά αγωνιζόταν το ΚΚΕ – ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Η χώρα ήταν ήδη σε περιπέτειες δύο μήνες περίπου μετά την φυγή των ναζιστικών δυνάμεων από την Αθήνα. Βρετανικά στρατεύματα είχαν πλημμυρήσει την Αττική και ήταν πλέον κοινό μυστικό πως ο Τσόρτσιλ δεν θα επέτρεπε στον ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΚΚΕ να επιβληθούν στον πόλεμο αυτό, ακριβώς γιατί γνώριζε πως την περίοδο εκείνη είχαν την συντριπτική πλειοψηφία του κόσμου με το μέρος τους. Διακυβεύονταν μεγάλα συμφέροντα και η Ελλάδα ανήκε στην σφαίρα επιρροής των δυτικών δυνάμεων. Ο Τσόρτσιλ επομένως πολεμούσε σε δύο μέτωπα. Είχε κατηγορηθεί δριμύτατα γιατί ενώ ο πόλεμος με την Γερμανία συνεχιζόταν και ήταν απαραίτητη η συνδρομή όλων των βρετανικών στρατευμάτων, μεγάλες δυνάμεις απασχολούνταν σε έναν εμφύλιο πόλεμο που διαιρούσε μια συμμαχική χώρα.

Η σύρραξη ήταν γενικευμένη στους δρόμους της Αθήνας και στην πρώτη περίοδο των Δεκεμβριανών ο ΕΛΑΣ είχε σημαντικές στρατιωτικές επιτυχίες. Αυτό σήμαινε την άμεση παρέμβαση του ίδιου του Τσόρτσιλ ο οποίος μέσω μιας επίσκεψης του στην Αθήνα θα έδειχνε δυναμική, κύρος, εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση Παπανδρέου και θα πρόβαλλε μια εικόνα σταθερότητας και στήριξης των κυβερνητικών και βρετανικών δυνάμεων απέναντι στον ΕΛΑΣ.

Έτσι επισκέφθηκε την πρωτεύουσα τα Χριστούγεννα του 1944.Αυτό το οποίο πρέπει να αναφερθεί είναι ένα γεγονός που συζητήθηκε αρκετά και είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την μετέπειτα εξέλιξη των γεγονότων. Ο Τσόρτσιλ χωρίς να το γνωρίζει προκάλεσε την ήττα του ΕΛΑΣ μόνο με την επίσκεψη του.

Ο ΕΛΑΣ, είχε υπονομεύσει την έδρα όλων των Αρχών, το ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία» και επρόκειτο να το ανατινάξει την ημέρα των Χριστουγέννων. Δεν έγινε όμως η ανατίναξη του ξενοδοχείου επειδή είχε καταλύσει εκεί ο Τσόρτσιλ, ο οποίος είχε αποδεχτεί να συναντηθεί με εκπροσώπους του ΕΛΑΣ. Λόγω αυτής της συνάντησης ακυρώθηκε η επιχείρηση της ανατίναξης του ξενοδοχείου η οποία όμως αποκαλύφθηκε εντελώς τυχαία.«…Στις 26 Δεκεμβρίου μια βρετανική περίπολος, εντελώς τυχαία άνοιξε μια σιδερένια καταπακτή, σχετικώς κοντά στο ξενοδοχείο, η οποία οδηγούσε σε κεντρικό υπόνομο. Ακριβώς από κάτω είδε ένα ξύλινο κιβώτιο και άκουσε βήματα που χάνονταν με ταχύ ρυθμό προς το δυτικό μέρος της πόλης προς την πλατεία Ομόνοιας που την κατείχε ο ΕΛΑΣ. Άγγλοι στρατιώτες κατέβηκαν αμέσως από την καταπακτή και ακολουθώντας τον υπόνομο προς την αντίθετη κατεύθυνση, βρήκαν σε απόσταση 150 μέτρων περίπου κάτω από μια από τις κύριες εισόδους του ξενοδοχείου της «Μεγάλης Βρετανίας» πολλά μικρά κιβώτια με δυναμίτιδα. Τα έβγαλαν γρήγορα από την πλησιέστερη έξοδο του κεντρικού υπονόμου και ο διευθυντής του ξενοδοχείου, ένας από τους λίγους που είχαν τηρηθεί ενήμεροι του γεγονότος, μέτρησε 50-60 κιβώτια και σακίδια. Δεδομένου του μεγάλου βάθους του υπονόμου, της σημασίας του κτιρίου και προπαντός του γεγονότος ότι η δυσχερής μεταφορά των εκρηκτικών εξακολουθούσε ακόμη, φαίνεται βέβαιο ότι την 26^η Δεκεμβρίου κρινόταν ανεπαρκής η δυναμίτιδα που είχε συγκεντρωθεί. Οι Ελασίτες, λοιπόν, δεν θεωρούσαν ότι ήταν έτοιμοι για να πυροδοτήσουν τη δυναμίτιδα…».

Η κοπιαστική μεταφορά, μέσα στα βρώμικα νερά και με πολλές φροντίδες για να μη βραχούν τα «σακίδια» της δυναμίτιδας, έγινε από μια ομάδα 50 εθελοντών στους οποίους μόνο την τελευταία στιγμή ανακοίνωσαν τη σπουδαιότητα του εγχειρήματος. «Μπήκαν στο δίκτυο των υπονόμων από μια μπούκα που βρισκόταν έξω από το Ορφανοτροφείο Χατζηκώστα τα μεσάνυχτα, εκπλήρωσαν την αποστολή τους και ξαναβγήκαν από την ίδια «μπούκα» στις 7 το πρωί. Αυτό το οποίο πιστεύεται για την ματαίωση της έκρηξης είναι ότι έφταιγαν οι διαφωνίες μεταξύ των ηγετών της Δεκεμβριανής Επανάστασης, οι συντηρητικότεροι των οποίων, όπως ο Ζέβγος και ο Σιάντος, μπορεί να επηρεάστηκαν από την άφιξη του Τσόρτσιλ…».

Θα ήταν εφικτό να επισημανθεί πως αυτή η υπόθεση έχει ένα στήριγμα. Ο Σιάντος αν όντως ματαίωσε την έκρηξη θα μπορούσε να δικαιολογηθεί από το ότι μπορεί να πίστευε σε μια ειρηνική διευθέτηση των Δεκεμβριανών, άσχετα που διαψεύστηκε από τα γεγονότα. Το ΚΚΕ –ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ μπορεί να είχαν την παντοδυναμία και την ευρύτερη λαϊκή αποδοχή και στήριξη στα 2/3 της χώρας όμως ο πόλεμος με τρεις κατοχικές δυνάμεις (Ιταλία, Γερμανία, Βουλγαρία), οι συγκρούσεις με τα ελληνικά ναζιστικά Τάγματα Ασφαλείας, οι κακουχίες καθώς και οι μάχες με τις κυβερνητικές δυνάμεις και τα βρετανικά και ινδικά στρατεύματα είχαν αποδυναμώσει αισθητά τους αντάρτες. Από την άλλη υπάρχει και η άποψη που αναφέρει ότι ο Σιάντος δεν ήταν ο πλέον κατάλληλος να αναλάβει τον πολεμικό τομέα του ΕΛΑΣ το Δεκέμβρη με το να μείνουν εκτός Αθήνας οι καπετάνιοι που είχαν την επιρροή απέναντι στον λαό αλλά και την στρατιωτική εμπειρία (Άρης Βελουχιώτης). Όπως και να έχει ο Σιάντος ήταν κατά κύριο λόγο πολιτικός και έκρινε όπως θα δούμε παρακάτω πως μπορεί να υπάρξει επίλυση και με διαπραγματεύσεις εφόσον ο Τσόρτσιλ άνοιγε τον δρόμο για αυτές.

Επομένως ο Σιάντος ίσως να ήταν σημαντικός για την πορεία της επιχείρησης «Κόκκινο Τρένο», αλλά σαν εκφραστής της πολιτικής του ΕΑΜ, σαν Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ και του ΕΛΑΣ στα Δεκεμβριανά, το βάρος που έπεφτε στις πλάτες του ειδικά μετά την εμπλοκή της Αγγλίας και την επίσκεψη του Τσόρτσιλ ήταν ιδιαίτερα μεγάλο. Μια παρορμητική κίνηση μπορεί να είχε μεγάλο κόστος για τη χώρα και από τη στιγμή που ο Τσόρτσιλ έδινε το περιθώριο διαπραγματεύσεων η επιχείρηση «Κόκκινο Τρένο» έπρεπε να ματαιωθεί εξαιτίας της προοπτικής μιας ειρηνικής λύσης. Έτσι και έγινε. «…Στις 26 Δεκεμβρίου οργανώθηκε μια διάσκεψη υπό την προεδρία του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, στην οποία έλαβαν μέρος πολιτικοί από όλες τις τάσεις και από το ΕΑΜ ο Σιάντος, ο Μάντακας και ο Παρτσαλίδης. Επίσης έλαβαν μέρος ο Τσόρτσιλ και οι σύνοδοί του, ο πρέσβης των Ηνωμένων Πολιτειών, ο Σκόμπυ και ο συνταγματάρχης Ποπώφ. Ο Τσόρτσιλ δήλωσε ότι αρμόδιοι να λύσουν το πρόβλημα ήταν οι Έλληνες και με όλους τους παρόντες ξένους αποχώρησε. Οι συζητήσεις που ακολούθησαν έγιναν σε πολύ έντονο ύφος. Συνεχώς γινόταν αναφορά στο παρελθόν και στις 26 και στις 27 του μηνός…».

Ο Σιάντος ήταν ο πρώτος που πρότεινε τελικά μια λύση για την ειρήνευση της χώρας. Οι όροι ήταν οι ακόλουθοι: στην κυβέρνηση που θα σχηματιζόταν, τα μισά χαρτοφυλάκια ζήτησε να τα πάρουν αντιπρόσωποι του ΕΑΜ. Μεταξύ αυτών θα ήταν τα Υπουργεία της Δικαιοσύνης και των Εσωτερικών, που τότε περιλάμβανε και το Υπουργείο της Ασφάλειας, καθώς και τα Υφυπουργεία των Στρατιωτικών και των Εξωτερικών. Όλα τα κυβερνητικά στρατεύματα, συμπεριλαμβανομένης της Εθνοφυλακής και της Χωροφυλακής, θα αποστρατεύονταν και θα αναδιαρθρώνονταν. Τον Απρίλιο θα διεξάγονταν εκλογές Συντακτικής Συνέλευσης. Οι πολιτικοί της Δεξιάς παράταξης δεν αποδέχτηκαν τους όρους τους οποίους θεώρησαν απαράδεκτους και αντί να απαντήσουν αποχώρησαν από την διάσκεψη. Ο Πλαστήρας αρνήθηκε να συζητήσει τους όρους αυτούς ενώ διαπληκτίστηκε με τον Σιάντο.

Οι προτάσεις αυτές του Σιάντου δεν είχαν να αντιμετωπίσουν μόνο την άρνηση των διαπραγματευτών και των πολιτικών της Δεξιάς αλλά και του ίδιου του Γεώργιου Β΄. «…Αυτές οι προτάσεις σε συνδυασμό με την αποδοχή της προσωρινής Αντιβασιλείας του Δαμασκηνού, που ήταν το μόνο που συμφώνησαν στη διάσκεψη, καθώς και η εμπλοκή του Πλαστήρα ο οποίος ήταν αντιβασιλικός και είχε προβεί στην εκθρόνιση του Βασιλιά είκοσι χρόνια νωρίτερα, δεν εξυπηρετούσαν την προοπτική επιστροφής του Γεώργιου Β΄. Παρ’ όλα αυτά, ο Βασιλιάς Γεώργιος άκουσε τις επίμονες συμβουλές του Τσόρτσιλ και στις 30 Δεκεμβρίου αποδεχόταν την Αντιβασιλεία και δήλωνε ότι θα επέστρεφε στην Ελλάδα μόνο μετά τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος και μόνο εάν αυτό θα κατέληγε υπέρ της Συνταγματικής Βασιλείας. Την ακριβώς επόμενη μέρα, ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός ορκιζόταν ως Αντιβασιλέας, ο Παπανδρέου παραιτήθηκε και ο Πλαστήρας σχημάτισε κυβέρνηση…».

Όπως ήταν λογικό το ηθικό του ΕΛΑΣ κατέρρεε. Ο Σιάντος έβλεπε τον παραγκωνισμό του ΕΛΑΣ καθώς και ότι τα πράγματα σε στρατιωτικό επίπεδο είχαν πάρει πολύ άσχημο δρόμο. Οι ενισχύσεις που μεταφέρθηκαν από τις επαρχίες δεν επαρκούσαν για να συμπληρώσουν τα κενά που είχαν δημιουργηθεί από τις απώλειες και τον άνισο συσχετισμό δυνάμεων των δύο αντιμαχόμενων πλευρών. Τα πυρομαχικά άρχισαν να λιγοστεύουν και ο χρόνος για το αποτέλεσμα της Δεκεμβριανής σύγκρουσης άρχισε να διαφαίνεται.

Αυτό είναι εύκολο να το καταλάβει κάποιος αν αναλογιστεί κανείς πως η τελευταία αξιόλογη σύγκρουση έγινε στις 29 Δεκεμβρίου. Αντιμέτωπες ήταν ελληνοβρετανικές μονάδες αφ’ ενός και αφ’ ετέρου η μεραρχία του ΕΛΑΣ που είχε έρθει από τον Παρνασσό. Μετά από μια σκληρή μάχη που διήρκεσε δύο μέρες, η μεραρχία του ΕΛΑΣ αναγκάστηκε να εγκαταλείψει όλες τις θέσεις της στην ευρύτερη περιοχή. Ο ΕΛΑΣ πλέον ήταν ηττημένος στη μάχη της Αθήνας και θα οι αντάρτες θα οδηγούνταν ταπεινωμένοι και εκτεθειμένοι στη Συμφωνία της Βάρκιζας. Μια συμφωνία που όταν υπογράφτηκε έδινε την αίσθηση κάποιας νίκης, όμως όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Άρης Βελουχιώτης, ούτε η πλευρά των κυβερνητικών, ούτε των μεγάλων δυνάμεων θα τη τηρούσε. Μόλις ένα μήνα μετά, ο ίδιος ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, έδωσε εντολή και αποφυλακίστηκαν από τις φυλακές της Τρίπολης, φυλακισμένοι ταγματασφαλίτες συνεργάτες των Γερμανών, οι οποίοι εξαπέλυσαν πογκρόμ κατά του ΚΚΕ και του ΕΑΜ με κύματα βίας και τρομοκρατίας, βιασμών σε όλη την Ελλάδα. Η απάντηση του ΚΚΕ στη βία και τρομοκρατία ένα χρόνο μετά με την ακύρωση της συμφωνίας της Βάρκιζας, ανοίγει το δρόμο για τη τελευταία φάση του Εμφυλίου (1946-1949).

Εν κατακλείδι, η ματαίωση της επιχείρησης «Κόκκινο Τρένο» ίσως να διαδραμάτισε πολύ σημαντικό ρόλο όπως είδαμε για την μετέπειτα εξέλιξη της Δεκεμβριανής σύγκρουσης. Ο Σιάντος αν όντως τελικά ήταν αυτός που κρύβεται πίσω από την ματαίωση της επιχείρησης αυτής δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε με βεβαιότητα. Αυτό όμως που σίγουρα είμαστε σε θέση να επισημάνουμε είναι πως δεν επαληθεύτηκε η πρόβλεψή του για ειρηνική επίλυση του ζητήματος, οι όροι του δεν έγιναν δεκτοί και οι μάχες συνεχίστηκαν. Ο ΕΛΑΣ πλέον αποδυναμωμένος όδευε προς την ήττα και πλησίαζε η στιγμή της Συμφωνίας της Βάρκιζας. Μιας συμφωνίας η οποία έκρινε τα γεγονότα που στιγμάτισαν το τόπο για το υπόλοιπο μισό του αιώνα.

Βιβλιογραφία

• Ε.Αβέρωφ-Τοσίτσα,1980, Φωτιά και τσεκούρι-Ελλάς,1946-49 και τα προηγηθέντα, Συνοπτική ιστορική μελέτη, εκδόσεις Εστία
• Ν.Αλιβιζάτος, Οκτώβριος1995,Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922-1974:Όψεις της ελληνικής εμπειρίας, εκδόσεις Θεμέλιο
• Σ.Ν. Γρηγοριάδης,Τα φοβερά ντοκουμέντα: Δεκέμβριος 1944-Το Ανεξήγητο λάθος, ειδική έκδοση για την εφημερίδα Το Βήμα σε συνεργασία με τις εκδόσεις Φυτράκη, τχ 2
• Ελλήνων Ιστορικά: Δεκεμβριανά- Οι μάχες των 33 ημερών,τχ 7
• Τ.Βουρνάς,1982, Ιστορία της Νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας,τ. Γ΄-Πόλεμος 1940-1941, Εθνική Αντίσταση-Απελευθέρωση-Δεκεμβριανά 1944-Βάρκιζα, εκδόσεις Πατάκη
• Χρονικό του 20^ου αιώνα, 1992,εκδόσεις Δομική
• Φ.Ν.Γρηγοριάδης, Δεκέμβριος 1980, Ιστορία του εμφυλίου πολέμου 1945-1949(Το δεύτερο αντάρτικο), τ.1, εκδόσεις ΚΑΜ. ΧΡ. ΚΑΜΑΡΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, Μαυρομιχάλη 10- Αθήνα
• Π.Ροδάκης –Μ.Γραμμένος, 1997, Η έκθεση Σιάντου για τα Δεκεμβριανά Αθήνα, εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα

1. Ε.Αβέρωφ-Τοσίτσας, Φωτιά και τσεκούρι-Ελλάς 1946-49 και τα προηγηθέντα, Αθήνα 1980, σ.159-161 ↑
2. ο.πσ.162 ↑
3. ο.π σ.163 ↑
4. ο.π σ.165 ↑