Έρωτας και προλεταριάτο: Συνάντηση με το έργο της Αλεξάντρα Κολοντάι – Της Κατερίνας Δήμτσα

Μια μικρή βιογραφική σημείωση

Στις 31 Μαρτίου του 1872 ήρθε στη ζωή μια σπουδαία φεμινίστρια επαναστάτρια, η Αλεξάνδρα Κολοντάι. Είναι ίσως η πιο γνωστή γυναίκα μεταξύ των Ρώσων επαναστατών, η πρώτη γυναίκα που εκλέχτηκε ως πλήρες μέλος της κεντρικής επιτροπής των μπολσεβίκων και η πρώτη γυναίκα που εκλέχτηκε κομισάριος (υπουργός) μετά την επανάσταση του Οκτώβρη του 1917. Εξέφρασε, μεταξύ άλλων, ριζοσπαστικές ιδέες σχετικά με την οικογένεια, το ρόλο της γυναίκας στην επανάσταση και το χτίσιμο του σοσιαλισμού στην επαναστατημένη Ρωσία.

Στην πορεία της ζωής της, έσπασε τους δεσμούς της τόσο με το οικογενειακό παρελθόν της, καθώς προερχόταν από μια φιλελεύθερη αριστοκρατική οικογένεια, όσο και με τα κοινωνικά στερεότυπα που συνδέονταν με το ρόλο των γυναικών στην καπιταλιστική κοινωνία. Δεν μπορούσε να μείνει ικανοποιημένη μόνο με το να είναι σύζυγος ή μητέρα και όπως έγραψε στο δεύτερο σύζυγό της Dybenko «Δεν είμαι η σύζυγος για σένα, γιατί είμαι πρώτα άνθρωπος και μετά γυναίκα… και αυτό είναι όλο».

Η Κολοντάι αναγνώρισε πολύ νωρίς τους κινδύνους που έθετε για το μαρξισμό ο αστικός φεμινισμός, που καθόριζε τη χειραφέτηση των γυναικών μόνο σε σχέση με τα νομικά και τα πολιτικά τους δικαιώματα, αγνοώντας τα κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα. Ο αστικός φεμινισμός μπορούσε να αποπροσανατολίσει τις γυναίκες της εργατικής τάξης πάνω στη γενική ιδέα της «αδελφοσύνης» των γυναικών, αφήνοντας απ’ έξω την ταξική προσέγγιση και η Κολοντάι του άσκησε δριμεία κριτική. Ένα από τα συνθήματα του γυναικείου κινήματος της δεκαετίας του ‘70 ήταν ότι «το προσωπικό είναι πολιτικό», μια ιδέα που είχε απασχολήσει την Κολλοντάι ήδη στις αρχές του 20ου αιώνα.

Ιστορική αναδρομή

Από τα πρώτα κιόλας στάδια της κοινωνικής της ύπαρξης, η ανθρωπότητα θέλησε να ρυθμίσει με νόμους, όχι μόνο τις σχέσεις των φύλων αλλά και τον ίδιο τον έρωτα. Κι ενώ στις αρχαίες, όπως και στις φεουδαρχικές και πατριαρχικές κοινωνίες, απόλυτης επιδοκιμασίας τυγχάνει ο έρωτας-φιλία έναντι του φυλετικού έρωτα, τούτο κατόπιν μεταβάλλεται. Στην αστική κοινωνία, την θεμελιωμένη πάνω στον ατομισμό, την ξέφρενη άμιλλα και τον ανταγωνισμό η φιλία δεν έχει καμία θέση ως ηθικός παράγοντας. Ο αιώνας του καπιταλισμού βλέπει τη φιλία σαν εκδήλωση ενός απαράδεκτου “συναισθηματισμού”, σαν μια εντελώς περιττή και μάλλον βλαβερή ψυχική αδυναμία που απειλεί τους στόχους της αστικής τάξης.

Ενώ υποστήριζε “πως δύο καρδιές είχαν το δικαίωμα ν’ αγαπιούνται” και να ενώνονται, ενώ διακήρυσσε πως ο έρωτας ήταν το θεμέλιο του γάμου, η αστική ηθική δεν έπαψε να κρατά τον έρωτα μέσα ς’ ένα αυστηρά περιορισμένο πλαίσιο: ο έρωτας δεν ήταν επιτρεπτός παρά μόνο όταν απέβλεπε στο νόμιμο γάμο, κίνητρο υπαγορευμένο από καθαρά οικονομικούς υπολογισμούς. Ολόκληρη η αστική ηθική βασιζόταν πάνω στην επιδίωξη να εξασφαλιστεί η συγκέντρωση κεφαλαίου. Το ερωτικό συναίσθημα φυσικά, δεν μπόρεσε να βρει τη θέση του μέσα στα πλαίσια που του καθόρισε η αστική ιδεολογία. Με κάθε ευκαιρία ο έρωτας έβγαινε από τα στενά όρια των νόμιμων συζυγικών σχέσεων, είτε με τη μορφή ελεύθερης σχέσης, είτε με τη μορφή μοιχείας.

Τα αίτια που δημιουργούσαν τις υποδουλωτικές αυτές ερωτικές δομές ήταν οικονομικά και κοινωνικά, σχολιάζει η Κολοντάι. Ο αστικός ηθικός κώδικας κι ο αστικός γάμος εξυπηρετούσαν τις πολύ συγκεκριμένες βλέψεις της τάξης που τους θέσπισε και στο φυλετικό επίπεδο τα συμφέροντα του άντρα. Μιλάμε δηλαδή για έναν έρωτα άθυρμα της καλύτερης εξυπηρέτησης της ιδιοκτησίας.

Η Κολοντάι αναγνώρισε πως οι προσωπικές σχέσεις διαμορφώνονται από τις οικονομικές και κοινωνικές δομές και πως η κοινωνική ανισότητα αντικατοπτρίζεται στις σεξουαλικές σχέσεις. Οι γυναίκες στον καπιταλισμό έμαθαν ότι η ζωή τους εξαρτιόταν από το ρόλο τους σαν μητέρες και σύζυγοι και όφειλαν να είναι υποτακτικές και υποδεέστερες. Οι άντρες από την άλλη, έμαθαν να πιστεύουν πως ο ρόλος τους είναι να κυριαρχούν και να ελέγχουν τις γυναίκες

Έρωτας και προλετάριοι: ο έρωτας– συντροφικότητα.

Ως στόχος- όραμα θέτεται μια νέα κοινωνία, βασισμένη στις αρχές της συντροφικότητας και της αλληλεγγύης. Αλληλεγγύη βεβαία δεν είναι μόνο η συνείδηση της σύγκλισης των συμφερόντων μα και οι πνευματικοί και ηθικοί δεσμοί που πλέκονται ανάμεσα στα κοινωνικά μέλη. Μια κοινωνική δομή θεμελιωμένη στην αλληλεγγύη και στη συνεργασία απαιτεί ένα ανεπτυγμένο “δυναμικό αγάπης”, μια εξελιγμένη δηλαδή ικανότητα των ανθρώπων να αισθανθούν για τους άλλους ειλικρινή συμπάθεια. Εξού και είναι απαραίτητες η ενσυναίσθηση, η ατόφια συμπόνια και κατανόηση για τις ανάγκες, τις επιθυμίες και τα βάσανα του συνανθρώπου, διότι χωρίς το δυναμικό αυτό η αλληλεγγύη θα καταρρεύσει. Όλα τα παραπάνω αισθήματα όμως, προκύπτουν από μια μοναδική και κοινή πηγή: την ικανότητα για αγάπη, όχι μόνο με τη στενή σεξουαλική σημασία, αλλά με την ευρύτερη έννοια του όρου.

Σα συγκίνηση (συναίσθημα) ο έρωτας είναι στοιχείο ενωτικό και κατά συνέπεια οργανωτικό. Αυτό η αστική τάξη το γνώριζε πολύ καλά και το υπολόγιζε. Επομένως, με την ιδεολογία της καθιέρωσε το συζυγικό έρωτα σε ηθική αρετή. Για τον αστικό κόσμο το να είσαι ένας καλός πάτερ-φαμίλιας αποτελεί ένα σπουδαιότατο χάρισμα. Με τα διαδοχικά στάδια της εξέλιξης στην οικονομία και την κοινωνική ζωή, το περιεχόμενο της έννοιας “έρωτας” άλλαξε. Ορισμένες αποχρώσεις του δυνάμωσαν, ενώ άλλες ατρόφησαν. Έγινε λοιπόν όλο και πιο σύνθετος δημιουργώντας νέες πνευματικές και ηθικές συγκινήσεις. Ο έρωτας μετατράπηκε δηλαδή από βιολογικό φαινόμενο σε ψυχο-κοινωνικό παράγοντα.

Σαφώς, μια κουλτούρα επικτρατούσα για ολόκληρες χιλιετίες, θεμελιωμένη πάνω στο ένστικτο της ιδιοκτησίας, χάραξε στην ψυχή των ανθρώπων την πεποίθηση ότι το ερωτικό συναίσθημα έχει και αυτό ως βάση την αρχή της ιδιοκτησίας. Η αστική ιδεολογία αποτύπωσε στους πολίτες την λανθασμένη ιδέα πως ο έρωτας δίνει το δικαίωμα της αμέριστης και ολοκληρωτικής κατοχής πάνω στην καρδιά αυτού που αγαπάμε. Το προλεταριάτο, αντίθετα με την υποκριτική αστική τάξη, δεν αισθάνεται μήτε φρίκη, μήτε ηθική αγανάκτηση στην ανακάλυψη πως ο έρωτας είναι πολύμορφος, και πολύπλευρος, σύμφωνα με την Κολοντάι.

Ποιος είναι ο “νέος έρωτας”;

Για να ανταποκριθεί στις επιταγές της προλεταριακής ηθικής και στο αίτημα συντροφικότητα- αλληλεγγύη, ο έρωτας στηρίζεται πάνω σε τρείς βασικές αρχές: Πρώτον, πλήρη ισότητα (όχι αντρική φιλαυτία, όχι γυναικεία υποδούλωση και αντίστροφα, που καταλήγουν  στην εκμηδένιση της προσωπικότητας από τον έρωτα). Δεύτερον, αμοιβαία αναγνώριση των δικαιωμάτων των συντρόφων, αποκλείοντας τη δυνατότητα αξίωσης του ενός να κατέχει ολοκληρωτικά την καρδιά και την ψυχή του άλλου. Τρίτον,  συντροφικό ενδιαφέρον και στοργή, διαθεσιμότητα στο να ακούς και να καταλαβαίνεις τις ψυχικές διεργασίες του αγαπημένου προσώπου ( η αστική ηθική απαιτούσε αυτές τις αρετές μόνο από την πλευρά της γυναίκας).

Οι αρχές αυτές χρωματίζουν  και καθορίζουν το νέο κώδικα σεξουαλικής ηθικής, με τη βοήθεια του οποίου η ψυχολογία της ανθρωπότητας θα καταφέρει να πλουτίσει σε συναισθήματα αλληλεγγύης κι ελευθερίας αντί για συναισθήματα ιδιοκτησίας, σε συναισθήματα συντροφικότητας αντί για ανισότητα και υπαγωγή.

Οι ιδέες της Κολοντάι, ειδικά αυτές που αφορούν τις προσωπικές σχέσεις και τη σεξουαλικότητα, έχουν διαστρεβλωθεί πολύ συχνά, ή παρουσιάζονται σαν απλουστεύσεις χωρίς ουσία. Αλλά τα ζητήματα που την απασχόλησαν στα πολυάριθμα γραπτά της και στην πολιτική της δραστηριότητα είναι ακόμα επίκαιρα και κάνουν τη μελέτη της ζωής και των ιδεών της πολύ χρήσιμη για όσους/ες αγωνιζόμαστε για την αλλαγή της κοινωνίας και για την απελευθέρωση των γυναικών.

Αν στις ερωτικές σχέσεις το τυφλό, απαιτητικό, κτητικό πάθος χάσει την ορμή του, αν το αίσθημα της ιδιοκτησίας και η εγωιστική επιθυμία “να προσεταιριστούμε για πάντα” το πλάσμα που αγαπάμε ατονούν, ο έρωτας θα αποκτήσει άλλες ιδιότητες, πιο πολύτιμες. Θα δούμε να αναπτύσσεται η επιθυμία να εκφράζουμε τον έρωτα μας όχι μόνο με φιλιά και χάδια αλλά με την ενωμένη θέληση, το κοινό έργο. Θα δούμε τη φαρέτρα του έρωτα να πλουτίζει με νέες σαΐτες.

Πηγές- Βιβλιογραφία

1. https://www.academia.edu/13899021/Alexandra_Kollontai_and_Marxist_Feminism

2. Alexandra Kollontai and the “Woman Question”:Women and Social Revolution, 1905-1917 της Caitlin Vest

3. https://net.xekinima.org/san-simera-gennithike-i-a-kollontai-i/

4. Κολονται «Οικονομική και σεξουαλική απελευθέρωση της γυναίκας» (εκδ. Πύλη)