ΠΕΕΑ – Η κυβέρνηση του Βουνού – Του Αποστόλη Σερέτη

Ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο στα χρόνια της Αντίστασης μέχρι την Απελευθέρωση ήταν η δημιουργία της ΠΕΕΑ, Η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης ήταν επιτροπή κυβερνητικού χαρακτήρα που ιδρύθηκε στην Ελλάδα, λίγους μήνες πριν το τέλος της κατοχής. Ιδρύθηκε στις 10 Μαρτίου του 1944, στη Βίνιανη της Ευρυτανίας, με πρωτοβουλία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Σκοπός της ήταν να οργανώσει τη διοίκηση της κατεχόμενης «Ελεύθερης Ελλάδας».

Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε το πόσο σημαντική ήταν η σύσταση της ΠΕΕΑ πρέπει να αναλογιστούμε πως εκείνη την περίοδο υπήρχαν ουσιαστικά τρεις κυβερνήσεις, Οι δύο όμως δεν είχαν τη νομιμοποίηση της λαϊκής βούλησης πλην της κυβέρνησης του βουνού: α) η κατοχική των Αθηνών του Ι. Ράλλη, β) η επίσημη ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου σε αντίθεση με τη λαϊκή κυβέρνηση του Βουνού η οποία εκλέχτηκε . Οι θεσμοί του ΕΑΜ κάλυπταν το κενό που είχε δημιουργηθεί από την ανυπαρξία της κυβέρνησης της Αθήνας που ακολουθούσε εντολές των Κατοχικών Δυνάμεων, ενώ είχαν και την λαϊκή αποδοχή που δεν είχε η κυβέρνηση του Καΐρου η οποία είχε συσταθεί ουσιαστικά από τους Βρετανούς. Αυτό όμως που έλειπε από την Ελλάδα, ειδικά από τη στιγμή που είχαν δημιουργηθεί από τον ΕΛΑΣ πολλές ελεύθερες ζώνες, ήταν μια εκλεγμένη κυβέρνηση που θα αντλούσε τη νομιμοποίηση της και την ισχυροποίηση της από το λαό και θα εκπροσωπούσε τη χώρα στο εξωτερικό. Ο ρόλος του Σιάντου στην δημιουργία της ΠΕΕΑ ήταν καταλυτικός εφόσον όπως είπαμε αυτός τη συγκρότησε όντας ένας από τους πρωτεργάτες της. Ο Γραμματέας του ΚΚΕ έγινε και Γραμματέας της Κυβέρνησης του Βουνού. Η ΠΕΕΑ συγκροτήθηκε στις 10 Μαρτίου και αποτελούνταν από μια προσωρινή διοίκηση που διήρκησε ένα ακριβώς μήνα. Η σύνθεσή της ήταν η παρακάτω:

Προσωρινή Διοίκηση 10 Μαρτίου – 10 Απριλίου 1944

• Πρόεδρος και Γραμματέας Εξωτερικών, στρατηγός Ευριπίδης Μπακιρτζής
• Γραμματέας Στρατιωτικών Συγκοινωνίας, στρατηγός Μανώλης Μάντακας,
• Γραμματέας Εσωτερικών και Επισιτισμού, Γιώργης Σιάντος
• Γραμματέας Δικαιοσύνης, Οικονομικών, Παιδείας, Θρησκευμάτων και Κοινωνικής Πρόνοιας, Ηλίας Τσιριμώκος
• Γραμματέας Γεωργίας Εθνικής Οικονομίας, Κώστας Γαβριηλίδης.

Μετά από ένα μήνα προσωρινής διοίκησης η ΠΕΕΑ προχώρησε στην τελική της σύνθεση η οποία ήταν:

Τελική Σύνθεση της 10 Απριλίου – 9 Οκτωβρίου 1944

• Πρόεδρος: Αλέξανδρος Σβώλος
• Αντιπρόεδρος και Γραμματέας Επισιτισμού Ευριπίδης Μπακιρτζής
• Γραμματέας Δικαιοσύνης: Ηλίας Τσιριμώκος
• Γραμματέας Εσωτερικών: Γιώργης Σιάντος
• Γραμματέας Στρατιωτικών: Εμμανουήλ Μάντακας
• Γραμματέας Συγκοινωνίας: Νικόλαος Ασκούτσης
• Γραμματέας Οικονομικών: Άγγελος Αγγελόπουλος
• Γραμματέας Κοινωνικής Πρόνοιας: Πέτρος Κόκκαλης
• Γραμματέας Γεωργίας: Κώστας Γαβριηλίδης
• Γραμματέας Εθνικής Οικονομίας: Σταμάτης Χατζήμπεης

Κάτω από πιέσεις του Σιάντου ιδρύθηκε στη ΠΕΕΑ το Εθνικό Συμβούλιο. Το Εθνικό Συμβούλιο λεγόταν διαφορετικά και Βουλή της Κυβέρνησης του Βουνού και εξελέγη μετά από εκλογές που πραγματοποιήθηκαν στις 23 Απριλίου 1944 σ’ όλη την Ελλάδα, για την εκλογή εκλεκτόρων και ολοκληρώθηκαν στις 30 Απριλίου με την οριστική ψήφο των εκλεκτόρων για την ανάδειξη 202 Εθνοσυμβούλων. Στις εκλογές συμμετείχαν και άνδρες και γυναίκες άνω των 18 ετών και για πρώτη φορά εκλέγονται πέντε Ελληνίδες Βουλευτές. Το πόσο σημαντικός ήταν ο ρόλος του Σιάντου για την ΠΕΕΑ φαίνεται κι από την ιστορική αγόρευση του στο Εθνικό Συμβούλιο τον Μάιο του 1944. Ο Σιάντος γενικά αυτό που πέτυχε ήταν να κάνει ξεκάθαρους σε όλο το λαό τους στόχους, τα επιτεύγματα αλλά και τον τρόπο λειτουργίας της ΠΕΕΑ δίνοντας της έτσι κύρος.

Στιγμιότυπο από συνεδρίαση του Εθνικού Συμβουλίου (φωτογραφία του Σπύρου Μελετζή)

Στις 20 Μαΐου 1944, την έβδομη μέρα των εργασιών του Εθνικού Συμβουλίου της ΠΕΕΑ, ο πρόεδρος τον κάλεσε να μιλήσει. Λέγεται ότι αυτή ήταν η πιο ιστορική αγόρευση κατά τη διάρκεια της λειτουργίας της ΠΕΕΑ. Έκανε λόγο για τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του ένοπλου λαού. Μίλησε και πρόβαλε την στήριξη όλων των πόλεων, για τους αγρότες που βοήθησαν με τρόφιμα και πολεμοφόδια στον αγώνα, για την προσφορά των γυναικών, των νέων της ΕΠΟΝ, για τα Αετόπουλα. Επίσης χαρακτηριστικό της αγόρευσης του ήταν όταν αναφέρθηκε και στο περιεχόμενο του αγώνα καθώς και στους στόχους της Αντίστασης που ήταν να εκδιωχθεί ο ξένος κατακτητής από την χώρα και να αποκτήσει ο λαός την εσωτερική ελευθερία του. Επισήμανε τα επιτεύγματα της ΠΕΕΑ, τονίζοντας το πόσο σημαντική ήταν η δημιουργία της λέγοντας τα εξής:« Τούτο είναι το κίνητρο, τούτο είναι που φλογίζει την Ελλάδα μας, ολόκληρο τον πραγματικό ελληνικό λαό. Μα ταυτόχρονα είναι η δύναμη, η γιγάντια δύναμη των κομμάτων, οργανώσεων και πατριωτών που μετέχουν ή υποστηρίζουν την ΠΕΕΑ. Αυτό το περιεχόμενο του αγώνα είναι η τεράστια δύναμη της ΠΕΕΑ. Η ΠΕΕΑ οργανώνει, συντονίζει και καθοδηγεί τον αγώνα για την εθνική απελευθέρωση, για τη λαϊκή ευημερία. Να γιατί η ΠΕΕΑ και τα κόμματα που την συγκροτούν είναι παντοδύναμα…».

Ο Σιάντος πίστευε πως η δημιουργία και η δομή της ΠΕΕΑ είχε ανταποκριθεί στο κυρίαρχο αίτημα για λαοκρατία-λαϊκή κυριαρχία. Το όραμα του Σιάντου ήταν αντίθετο σε μια κυβέρνηση με 10μελείς ή 20μελείς επιτροπές αλλά με μια κυβέρνηση που θα αποτελείται από εκπροσώπους του λαού. Και όντως οι κόποι του Γραμματέα του ΚΚΕ έπιασαν τόπο αφού η ιστορία έδειξε ότι η ΠΕΕΑ λειτούργησε πολύ λαοκρατικά. Σύμφωνα με στοιχεία των πρακτικών των συνεδριάσεων της ΠΕΕΑ, «…οι Εθνοσύμβουλοι βγήκαν μέσω εκλογών του λαού που έγιναν σε όλη την Ελλάδα εκτός από την Κρήτη και την ανατολική Μακεδονία και Θράκη. Ψηφίστηκαν 184 μέλη του Εθνοσυμβουλίου. (Αττικοβοιωτία και Εύβοια 41, Ήπειρος 14, Θεσσαλία 22, Στερεά Ελλάδα 23, Μακεδονία 40, Πελοπόννησος 44). Συνολικά ψήφισαν 1.800.000 ψηφοφόροι. Το Εθνικό Συμβούλιο απαρτιζόταν από 23 εργάτες, 8 στρατηγούς, 4 καθηγητές πανεπιστημίου, 20 υπάλληλους δημόσιων Οργανισμών και τραπεζών, 5 βιομήχανους, 5 ιδιωτικούς υπάλληλους, 23 αγρότες, 9 δημοσιογράφους, 15 γιατρούς, 25 δικηγόρους, 6 στρατιωτικούς, 4 κληρικούς, 1 μηχανικός, 1 εργολάβος, 2 γεωπόνους, 1 αρχαιολόγος, 10 παιδαγωγούς-δασκάλους-καθηγητές, 4 καπετάνιους, 3 δικαστές, 3 επαγγελματίες, 1 χημικός και 1 συμβολαιογράφος…». Έτσι είναι λογικό να θεωρείται ότι άρχισε να θεμελιώνεται μία μορφή Λαϊκής Δημοκρατίας.

Ο Σιάντος ως υπουργός Εσωτερικών ήταν εκείνος ο οποίος είχε αναλάβει τον τομέα της Αυτοδιοίκησης. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση ήταν μέσο συμμετοχής του λαού στη διοίκηση του τόπου ενώ η εκτίμηση του ΚΚΕ ήταν η εξής: Η Ελλάδα τότε αποτελούνταν από 6.000 δήμους και κοινότητες. Αν έχει 10 πρόσωπα ενεργά κάθε κοινότητα, τότε παίρνουν μέρος στη διοίκηση της χώρας 60.000 πολίτες. Η Αυτοδιοίκηση λειτουργεί επίσης ως μέσο ανάπτυξης της εθνικής παραγωγής και συγκοινωνίας μέσα από κοινωφελή έργα, αρδευτικά, αποξηραντικά, αντιπλημμυρικά, κατασκευή μικρών δρόμων και γεφυριών. Η ηγεσία του ΕΑΜ – ΚΚΕ θεωρούσε ότι μέσω της ΠΕΕΑ θα αυξηθεί η συμμετοχή των πολιτών στην διακυβέρνηση γι’ αυτό και θεωρούσαν την τοπική αυτοδιοίκηση σημαντικό παράγοντα της σύστασης της νέας μορφής διακυβέρνησης, όπως θα δούμε παρακάτω.

Επίσης η Τοπική Αυτοδιοίκηση μπορούσε να λειτουργήσει ως μέσο πολιτισμού, μέσο προστασίας της υγείας, μέσο πρόνοιας και πολιτισμού των πόλεων και των χωριών. Πώς θα γίνονταν όμως όλα αυτά, η περίθαλψη, τα νοσοκομεία, τα μαιευτήρια; Όσον αφορά την αξιοποίηση των πόρων επισημάνθηκε ότι «…το 20% από όλους τους φόρους που θα έδινε μια κοινότητα ή ένας δήμος στο δημόσιο, θα έμενε στο ταμείο τους. Για τις φτωχές, μικρές κοινότητες που δεν είχαν έσοδα, το 50% από το σύνολο των κρατικών εσόδων θα πήγαινε σε Ειδικό Ταμείο Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Τα δημόσια δάση που δόθηκαν στις κοινότητες, δόθηκαν για να τα διαχειριστούν και να τα εκμεταλλευτούν σύμφωνα με τις ανάγκες τους…».

Ο Σιάντος πίστευε ότι μέσω της Τοπικής Αυτοδιοίκησης θα ασκείται καλύτερα έλεγχος από τα κάτω, δηλαδή τον λαό και την πλειοψηφία της κοινωνίας, μέσω τακτικών συνελεύσεων πολιτών όπου η διοίκηση της κοινότητας θα κάνει λογοδοσία, θα δίνει δηλαδή τον λόγο και το βήμα στους μετέχοντες στα κοινά. Ο έλεγχος αυτός θα γινόταν και σε έκτακτες συνελεύσεις όταν το ζητήσει το 1/3 των ψηφοφόρων του χωριού. Στις πόλεις ο έλεγχος από τα κάτω θα γινόταν με δημοψήφισμα, μια φορά το χρόνο ή έκτακτα όταν το ζητήσει ένα μεγάλο μέρος των πολιτών. Με το δημοψήφισμα οι πολίτες θα απαντούσαν σε ερωτήματα αν η Τοπική Αυτοδιοίκηση είναι χρηστή ή αλλιώς θα έπεφτε το Διοικητικό Συμβούλιο και θα ξαναγίνονταν εκλογές. Ο έλεγχος από τα πάνω θα γινόταν μέσω των Επιθεωρητών Αυτοδιοίκησης και Κυβερνητικών Αντιπροσώπων. Δεν θα είχαν το δικαίωμα μέσω του νόμου να μην παρεμβαίνουν αλλά θα είχαν το δικαίωμα της συμβουλής, της διαφώτισης, της καθοδήγησης, της διαπαιδαγώγησης και του ελέγχου. Ο Σιάντος στην ΠΕΕΑ μερίμνησε και για τους δύο βαθμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Ο πρώτος ήταν ο δήμος ή η κοινότητα και ο δεύτερος το Επαρχιακό ή Νομαρχιακό Συμβούλιο. Μια φορά το χρόνο θα γινόταν συνέλευση των προέδρων των δήμων και των κοινοτήτων και τις αποφάσεις τους μόνο η Βουλή θα μπορούσε να τις ανατρέψει.

Το ιστορικό δημοτικό σχολείο στους Κορυσχάδες Ευρυτανίας, τόπος συνεδριάσεων της ΠΕΕΑ

Πολύ σημαντικό εργαλείο της ΠΕΕΑ ήταν η σύσταση Πολιτοφυλακής. Η Πολιτοφυλακή, σύμφωνα με την αγόρευση του Σιάντου στο Εθνικό Συμβούλιο της ΠΕΕΑ το Μάιο του 1944, «…θα περιφρουρούσε τη ζωή, τη τιμή, την ησυχία, την ασφάλεια και τη περιουσία των πολιτών. Θα προστάτευε την ανάπτυξη των ελευθεριών και των δικαιωμάτων του λαού. Θα ξερίζωνε τη ξένη κατασκοπεία και θα κυνηγούσε τους κατακτητές μαζί με τον λαϊκό στρατό…» ενώ συνέχισε κάνοντας λόγο για την δημόσια ασφάλεια προσθέτοντας πως «…πρέπει να υπάρχει Τμήμα σε κάθε τέως δήμο ή ομάδα 10-15 χωριών με δύναμη 10-20 αντρών. Η δύναμη αυτή θα είναι μεταβατικό απόσπασμα και θα γυρίζει σε όλα τα χωριά του τομέα του. Στη επαρχία θα υπάρχει Υποδιοίκηση που θα διευθύνει όλα τα τμήματα της Επαρχίας και στο Νομό η Διοίκηση. Το κλιμάκιο αυτό δεν πρόκειται όσο διαρκούσε ο πόλεμος να εφαρμοστεί. Στην περιοχή θα υπήρχε Ανώτερη Διοίκηση και στο κέντρο, στη Γραμματεία Εσωτερικών, θα υπήρχε η υπηρεσία Εθνικής Πολιτοφυλακής η οποία θα ήταν και πληροφοριοδότης του λαϊκού στρατού…».

Όσον αφορά τη σύσταση της Εθνικής Πολιτοφυλακής, είχε προταθεί η πλαισίωσή της να γίνει από στελέχη του ΕΛΑΣ και γενικότερα αγωνιστές από διάφορες εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις οι οποίοι θα γίνουν αξιωματικοί και υπαξιωματικοί, ενώ μόνο το 5% του ΕΛΑΣ θα έχει θέσεις κλειδιά. Αυτό το οποίο προκύπτει από τα λεγόμενα του Σιάντου είναι πως στο εσωτερικό της κυβέρνησης του βουνού είχαν γίνει ιδιαίτερες ζυμώσεις πάνω στο θέμα της θωράκισης και της ασφάλειας των πολιτών αλλά με μια ριζοσπαστική μεταρρύθμιση που αντικαθιστούσε τον αστυφύλακα με τον Εθνικό Πολιτοφύλακα ενώ η διάρθρωση του θα είχε και έμπιστους ανθρώπους του ΕΛΑΣ.

Το καλοκαίρι του 1944, αυτό που επίσης πρέπει να επισημανθεί, είναι ότι η ΠΕΕΑ ασχολήθηκε και με το εκπαιδευτικό ζήτημα. Είναι λογικό να θέλει η νέα κυβέρνηση να φέρει θεμελιακές αλλαγές στον χώρο της παιδείας και της εκπαίδευσης. Σε σύντομο χρονικό διάστημα πήρε αποφάσεις οι οποίες αποδείκνυαν ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις στον χώρο αυτό. «…Τον Ιούλιο αποφάσισε την ίδρυση δύο ολιγόμηνων Παιδαγωγικών Φροντιστηρίων στα οποία θα φοιτούσαν «προσωρινοί δάσκαλοι που δεν έχουν παιδαγωγική μόρφωση και νέοι και νέες τελειόφοιτοι γυμνασίου που επιθυμούν να διοριστούν προσωρινοί δάσκαλοι στην Ελεύθερη Ελλάδα». Εκεί θα διδάσκονταν Στοιχεία Παιδαγωγικής, Ψυχολογίας και Διδακτικής, Νέα Ελληνικά, Ελληνική Ιστορία. Τον Αύγουστο οργανώθηκε στη Λάσπη Ευρυτανίας μεγάλο Παιδαγωγικό Συνέδριο. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η έκδοση δύο αναγνωστικών του Δημοτικού Τα Αετόπουλα και Ελεύθερη Ελλάδα. Το περιεχόμενό τους εξηγείται «από τον επαναστατικό χαρακτήρα των συνθηκών», όμως «παρουσιάζει τα ίδια παιδαγωγικά μειονεκτήματα με τα κρατικά». Επιτροπές του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ στις οποίες συμμετείχε και ο Δημήτρης Γληνός , υπέβαλαν Σχέδιο μιας Λαϊκής Παιδείας. Ως σκοπός της παιδείας προσδιορίζεται η πνευματική, ηθική και υλική ανύψωση του εργαζόμενου λαού, ορίζεται η αποκλειστική χρήση της δημοτικής, κάτι ιδιαίτερα πρωτοποριακό, με την παράλληλη καθιέρωση του μονοτονικού και την κατάργηση της ιστορικής ορθογραφίας. Αναφορικά με την οργάνωση του συστήματος προβλέπεται διοικητική αποκέντρωση, και οι εξής βαθμίδες: α)προσχολική περίοδος (0-6 χρονών) με παιδαγωγικούς σταθμούς, β)νηπιαγωγεία (4-6 ετών), γ) οκτάχρονο δημοτικό, τετράχρονη Μέση Εκπαίδευση (Γυμνάσια, τεχνικές σχολές).

Ο ρόλος του Σιάντου στην ΠΕΕΑ ήταν ιδιαίτερα σημαντικός. Πήρε μέρος σε όλες τις λειτουργίες και διεργασίες προκειμένου να διεκπεραιωθεί η σύσταση της κυβέρνησης του Βουνού. Ως Γραμματέας των Εσωτερικών, έφερε στο προσκήνιο πολύ ενδιαφέρουσες προτάσεις για τον τρόπο λειτουργίας της Τοπικής Αυτοδιοίκησης καθώς επίσης και για τον τρόπο ασφάλειας των πολιτών μέσω την πρόταση για τη δημιουργία Εθνικής Πολιτοφυλακής. Η αγόρευση του στο Εθνικό Συμβούλιο της ΠΕΕΑ στις 20 Μαΐου 1944, ήταν ιστορική διότι πέτυχε να κάνει σαφείς τις θέσεις, το πρόγραμμα, τη λειτουργία και τους στόχους της νεοσύστατης κυβέρνησης σε όλο το λαό. Δυστυχώς  μετά τα γεγονότα που ακολούθησαν, με το Συνέδριο του Λιβάνου, την Πολιτική κρίση Καΐρου (1944) και τη Συμφωνία της Καζέρτας έπαψαν τις εργασίες τους και αυτοδιαλύθηκαν τόσο το Συμβούλιο όσο και η ΠΕΕΑ, μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, στις 5 Νοεμβρίου του ίδιου έτους (1944), σύμφωνα με το Β’ Ψήφισμα του Συμβουλίου.

Συνολικά θα μπορούσαμε να πούμε πως αποτελεί τομή και με αυτό θα πρέπει κυρίως οι νέοι να ταυτίσουν την ΠΕΕΑ, το γεγονός πως στη κατεχόμενη Ευρώπη, στη κατεχόμενη Ελλάδα, πραγματοποιήθηκε η δυνατότητα διεξαγωγής ελεύθερων εκλογών. Οι γυναίκες για πρώτη φορά ψήφισαν τότε και όχι το 1956. Τέθηκε σε λειτουργία ο δημοτικισμός, δημιουργήθηκε ένα πλάνο άλλης μορφής παιδείας, υπήρξε καθολική συμμετοχή των λαϊκών στρωμάτων στις αρχαιρεσίες της κυβέρνησης, τα δάση και ο φυσικός πλούτος πέρασαν στον έλεγχο των κοινοτήτων και πολλά άλλα που είδαμε στο άρθρο. Για όλους αυτούς τους λόγους θα πρέπει να θυμόμαστε την ΠΕΕΑ ως μία από τις σημαντικότερες στιγμές πολιτικής και κοινωνικής απελευθέρωσης του λαού μας.

 

Πηγές – Βιβλιογραφία

Κομμουνιστική Επιθεώρηση 1941-1944, τχ 9

Ν.Αλιβιζάτος, Οκτώβριος1995,Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922-1974:Όψεις της ελληνικής εμπειρίας, εκδόσεις Θεμέλιο

Α.Δημαράς,2000, Εκπαίδευση : Πόλεμος, κατοχή, εμφύλιος (1940-1949), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. ΙΣΤ

Χρονικό του 20^ου αιώνα, 1992,εκδόσεις Δομική

Π.Ροδάκης –Μ.Γραμμένος, 1997, Η έκθεση Σιάντου για τα Δεκεμβριανά Αθήνα, εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα

Γ. Σιάντος,1944,Του Γιώργη Σιάντου: Η ιστορική αγόρευση στο εθνικό συμβούλιο. Θα νικήσουμε γιατί πιστεύουμε στη δύναμη του λαού. Η αυτοδιοίκηση και η εθνική πολιτοφυλακή αγκωνάρια της λαϊκής δημοκρατίας, έκδοση Ριζοσπάστη , (ΑΣΚΙ)