Αφιέρωμα στον Ελληνικό Εμφύλιο και την ένοπλη πάλη του ΚΚΕ/ΔΣΕ: Μέρος Ε’:Ο αμερικανικός παράγοντας το 1948-1949 και το τέλος του εμφυλίου – Συμπεράσματα και κρίσεις – Του Αποστόλη Σερέτη

Ο αμερικανικός παράγοντας την περίοδο 1948-1949

Η AMAG, που αντικατέστησε την UNRA, τον οργανισμό διοίκησης βοήθειας και αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών που ιδρύθηκε το 1943, δεν είχε σκοπό να προχωρήσει στην οργάνωση και ανοικοδόμηση στους τομείς της βιομηχανίας, της γεωργίας, της δημόσιας υγείας. Μέχρις ότου ο προϋπολογισμός ισοσκελιστεί, ο λεπτομερής προγραμματισμός για τη βιομηχανία, τη γεωργία, τη δημόσια υγεία και τις άλλες κυβερνητικές δραστηριότητες δεν μπορεί να προχωρήσει, καθώς δεν υπάρχει βεβαιότητα για το ακριβές ποσό των δραχμικών πόρων που θα είναι διαθέσιμο στα διάφορα υπουργεία. [1]

Ουσιαστικά από το 1948 άρχισε η εισροή κεφαλαίων που προέβλεπε το Σχέδιο Μάρσαλ με τη μορφή δόσεων όπως προαναφέρθηκε έπειτα από την ελληνοαεμρικανική συμφωνία του 1947. Τελικά τα συνολικά κεφάλαια που εισέρρευσαν, είτε με τη μορφή της δωρεάν οικονομικής βοήθειας είτε με τη μορφή των πιστώσεων, είναι αναλογικά μεγαλύτερα, ως ποσοστό του συνολικού αμερικανικού προγράμματος.[2]

Η παραπάνω προτεραιότητα της AMAG δικαιολογείται και από την έκβαση των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Στις αρχές του Φεβρουαρίου του 1948 ο ΔΣΕ έφτασε 20 χιλιόμετρα έξω από την Αθήνα ενώ στη Θεσσαλονίκη, έπειτα από κανονιοβολισμούς ο ΔΣΕ κατέρριψε ένα αεροπλάνο τύπου Σπιτφαιρ. Στις 22 Φεβρουαρίου ο Βαν Φλιτ κατέφτασε στην Ελλάδα και στις 28 Φεβρουαρίου, ανατίθενται στον ΑΓΕΣ όλες οι απαραίτητες εξουσίες για την αποτελεσματική διεξαγωγή του αγώνα των ανταρτών ενώ στις 16 Απριλίου του ίδιου έτους δόθηκε ένα συμπληρωματικό ποσό 275.000.000 δολαρίων έπειτα από την υπογραφή νόμου στις 3 Απριλίου 1948 στο Κογκρέσο, για επιπλέον παροχή 4,3 δις στην Ευρώπη για την προμήθεια οικονομικών αγαθών. Δεύτερον ο νόμος του σχεδίου Μάρσαλ, περιλάμβανε και το νόμο βοήθειας, που είναι η βοήθεια προς την Ελλάδα και τη Τουρκία με ένα συμπληρωματικό ποσό 275.000.000 δολαρίων. Υπεύθυνος οργανισμός για τη χρησιμοποίηση των αμερικανικών κεφαλαίων είναι η Οργάνωση για την Ευρωπαϊκή Οικονομική Συνεργασία με έδρα το Παρίσι και Πρόεδρο το Βέλγο υπουργό Πολ Ανρί Σπάακ. [3]

Οι ΗΠΑ εκτιμούσαν ότι το ΚΚΕ θα προχωρούσε σε πολιτική λύση και θα εγκατέλειπε τον ένοπλο αγώνα. Η εκτιμήσεις αυτές αποτυπώθηκαν από επιστολή του αξιωματούχου προς το  State Department στις 30 Απριλίου 1948. Συγκεκριμένα επισημαίνεται ….η κατάρρευση της παράνομης οργάνωσης του ΚΚΕ φαίνεται ότι ήταν επαρκώς αποτελεσματική, ώστε το ΚΚΕ να αισθάνεται δυναμικά προετοιμασμένο για ενδεχόμενη «πολιτική λύση». Κίνδυνος από αυτό το αρκετά πραγματικό που η Πρεσβεία ελπίζει, το State Department θα κάνει όλα τα δυνατά στο τέλος ώστε να αποτρέψει την ανάπτυξη του αισθήματος ότι υπάρχει εύκολη διέξοδος από τον αγώνα σήμερα.[4] 

Στα τέλη Απριλίου, οι επιθέσεις του ΔΣΕ κλιμακώθηκαν ενώ την 1^η Μαίου δολοφονήθηκε ο υπουργός Δικαιοσύνης Χρήστος Λαδάς. Τον ίδιο μήνα, στις 16 Μαίου δολοφονήθηκε ο Αμερικανός δημοσιογράφος Τζορτζ Πολκ, ο οποίος ήταν κατά των κυβερνητικών και ήθελε να πάρει συνέντευξη από τον Μάρκο Βαφειάδη. Το κράτος κατηγόρησε το ΚΚΕ και δύο στελέχη του εμφανίστηκαν ως δολοφόνοι του, οι Μουζενίδης και Βασβανής. Το ΚΚΕ απέρριψε τις κατηγορίες και η υπόθεση γενικότερα έκλεισε. Τον Ιούνιο εκπονήθηκε το σχέδιο Κορωνίς που ουσιαστικά ήταν το χτύπημα της γραμμής Γράμμος-Βίτσι, της ‘’Ελεύθερης Ελλάδας’’, με έκταση 15.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα και 50.000 κατοίκους, όπου βρισκόταν και το Γενικό Αρχηγείο του ΚΚΕ και του ΔΣΕ. Η επίθεση θα πραγματοποιούνταν με μία δύναμη 100.000 ανδρών, 136 κανόνια, 50 άρματα και 50 αεροπλάνα που είχαν παραδοθεί στο πλαίσιο της αμερικανικής βοήθειας.  Έτσι, όταν την ίδια περίοδο επήλθε η σύγκρουση Τίτο Στάλιν για τους επεκτατικούς του σχεδιασμούς στη Μακεδονία και τη μεταφορά της έδρας της Κομινφορμ από το Βελιγράδι στο Βουκουρέστι, η κατάσταση για τον ΔΣΕ άρχισε να γίνεται ασφυκτική. Στις 8 Αυγούστου ο Γράμμος έπεσε έπειτα από 8 μέρες σκληρών μαχών, με πρωτεργάτη το στρατηγό Θρασύβουλο Τσακαλώτο και στις 12 Αυγούστου ο Γράμμος εγκαταλείφθηκε από τον ΔΣΕ.[5]

Ωστόσο το Σεπτέμβριο οι νίκες του ΔΣΕ στο Βίτσι οδήγησαν σε παραίτηση τη κυβέρνηση Σοφούλη  ενώ στις 30 Οκτωβρίου, ο στρατηγός Βαν Φλιτ με τον στρατηγό Τσακαλώτο συνοδευόμενοι από Αμερικανούς αξιωματικούς, προσέκρουσαν σε νάρκη κατά την προσγείωση του αεροπλάνου τους σε αεροδρόμιο της Φλώρινας, σε μία προσπάθεια σαμποταζ των ανταρτών. Στις 2 Νοεμβρίου ο Τρούμαν εκλέγεται πρόεδρος των ΗΠΑ και πρώτη διπλωματική κίνηση ήταν η επίσκεψη του ίδιου του Μάρσαλ στην στις 27 Νοεμβρίου, επιδιώκοντας ο ίδιος ένα νέο σχήμα κυβέρνησης και αρχιστράτηγο τον Παπάγο. [6]

Το Δεκέμβριο του 1948 πραγματοποιείται ρήγμα στο Βίτσι με απώλειες για τον ΔΣΕ. Την ίδια περίοδο ο Φλωράκης με τον Διαμαντή κατέλαβαν τη Καρδίτσα και η δράση του ΔΣΕ φούντωσε σε Καλαμπάκα, Τρίκαλα, Λάρισα, Τύρναβο, Αγιά. Έτσι το 1949 δημιουργείται νέα κυβέρνηση υπό τον Σοφούλη με αρχιστράτηγο τον Παπάγο, ενώ ο Τσακαλώτος πραγματοποίησε εκκαθαρίσεις στην Πελοπόννησο όταν στη βόρεια Ελλάδα ο ΔΣΕ απάντησε με τη κατάληψη της Νάουσας, ενώ ο Φλωράκης κατέλαβε το Καρπενήσι και ο Τσακαλώτος ανακλήθηκε από την Πελοπόννησο για να βοηθήσει τον Παπάγο και να τον ενισχύσει. [7]

Στις 31 Ιανουαρίου 1949, συνήλθε στο Γράμμο η 5^η ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής όπου ουσιαστικά ενέκρινε την πολιτική γραμμή του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ ως σωστή ενώ υποστήριζε ότι η αμερικανική εκστρατεία που άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά από το 1948, είχε ξεκάθαρο σκοπό τη συντριβή του ΔΣΕ και ότι η αμερικανική βοήθεια απέτυχε να βγάλει το κυβερνητικό στρατόπεδο από τη κρίση του. Ταυτόχρονο ασκήθηκε κριτική στην υπονομευτική πολιτική του Τίτο που δυσχέρανε τον αγώνα του ΔΣΕ. Κάτι που εξυπηρετούσε τον αμερικανικό παράγοντα και το κυβερνητικό στρατόπεδο. [8]

Αυτό που άρχισε να διαφαίνεται στο κυβερνητικό στρατόπεδο και κυρίως στο παλάτι, είναι κάτι που έγινε ακόμα πιο εμφανές το αμέσως επόμενο διάστημα μετά τη λήξη του εμφύλιο πολέμου. Το παλάτι δυσφορούσε από τη ραγδαία άνοδο της δημοτικότητας του Παπάγου αλλά όπως επισημαίνει και ο Γιανουλόπουλος, μεγαλύτερη ήταν η ανησυχία διότι ο Παπάγος είχε την υποστήριξη των ΗΠΑ. Αυτό εξηγείται και από το γεγονός ότι οι ΗΠΑ επιθυμούσαν έναν άνθρωπο ο οποίος είχε μία στέρεη επιρροή στις ένοπλες δυνάμεις. Ο Γιανουλόπουλος υποστηρίζει ότι ο πολιτικός έλεγχος και η πολεμική ετοιμότητα ήταν αυτό που ενδιέφερε τις ΗΠΑ και ότι ο Παπάγος είχε τη δυνατότητα να αποτελέσει έναν αυτόνομο κέντρο εξουσίας.[9]

Η κατάσταση που επικρατούσε στο κυβερνητικό στρατόπεδο με τη συνεχόμενη ενίσχυση στο στρατιωτικό τομέα από τις ΗΠΑ αλλά και η σύνδεση του στρατηγού Παπάγου με τον αμερικανικό παράγοντα, φαίνεται και σε μία επιστολή που στέλνει ο αρχηγός της αμερικανικής βοήθειας για την Ελλάδα Γκρέιντι στον Τσαλδάρη στις 15 Φεβρουαρίου 1949. Συγκεκριμένα αναφέρεται
Κάτω από αυτές τις συνθήκες, θα εκτιμήσετε την ατυχή εντύπωση που έχει δημιουργηθεί εδώ με αναφορές ότι η ελληνική κυβέρνηση προχωράει στην πρόσκληση στρατευμάτων χωρίς αναφορά στο επιτρεπόμενο ανώτατο όριο ή τη διαθεσιμότητα κεφαλαίων και από το γεγονός ότι ο στρατηγός Παπάγος έθεσε και πάλι το ζήτημα μια σημαντική αύξηση του ελληνικού στρατού και συνεπαγόταν ότι η χορήγηση τέτοιας αύξησης ήταν προϋπόθεση αποδοχής της σημερινής θέσης του.[10]

Στις 13 Φεβρουαρίου ο ΔΣΕ ηττήθηκε στη Φλώρινα μετά την ανακατάληψη του Καρπενησίου από τον Τσακαλώτο και την επίσκεψη της βασίλισσας Φρειδερίκης. Την ίδια περίοδο τον Απρίλιο του 1949 ιδρύθηκε το ΝΑΤΟ. Από την ίδρυση του ΝΑΤΟ, είχαν εκφραστεί ορισμένες επιφυλάξεις για τη νοτιοανατολική πτέρυγα της βορειοατλαντικής συμφωνίας. Παρά το γεγονός ότι οι πρώτοι παραλήπτες της αμερικανικής βοήθειας ήταν η Ελλάδα και η Τουρκία, κάτι που δείχνει και τις βλέψεις των ΗΠΑ για τη νοτιοανατολική Μεσόγειο, είχαν εκφραστεί κάποιες αντιρρήσεις. Η Νορβηγία, η Ισλανδία και η Δανία, εκτιμούσαν ότι η μη σταθεροποίηση της κατάστασης στην Ελλάδα, οι ελλείψεις της Τουρκίας και της Ελλάδας σε στρατιωτικής ενισχύσεις στο ΝΑΤΟ και το γεγονός ότι η ένταξη των δύο αυτών χωρών στο σύμφωνο, θα αποτελούσε πρόκληση προς την ΕΣΣΔ, ήταν λόγοι που οι εν λόγω χώρες είχαν εκφράσει τους δισταγμούς τους. Ωστόσο η Μεγάλη Βρετανία θεωρούσε τη Τουρκία σημαντική διότι θα μπορούσε να της ανατεθεί ουσιαστικός ρόλος για την Εγγύς και τη Μέση Ανατολή ενώ από την άλλη μεριά οι ΗΠΑ επιδίωκαν τη στρατιωτική στήριξη της Γιουγκοσλαβίας αλλά και σταθερότητα στην Ελλάδα.[11]

Η αμερικανική βοήθεια προς το κυβερνητικό στρατόπεδο υπήρξε συνεχής, ενισχύοντας το κυβερνητικό στρατό στο μέτωπο Γράμμου-Βίτσι με 8 μεραρχίες, 2 ανεξάρτητες ταξιαρχίες, 14 συντάγματα πεζικού, 150 κανόνια, 200 άρματα, 100 αεροπλάνα ενώ ο ΔΣΕ παράταξε μόλις 4.700 μαχητές στο Γράμμο και 6.700. Έτσι το κυβερνητικό στρατόπεδο κατάρτισε το σχέδιο Πυρσός. Οι μάχες ήταν σκληρές και τον Αύγουστο ξεκίνησαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του σχεδίου Πυρσός Α΄ και στις 15 Αυγούστου Πυρσός Β΄.

Μετά τις δύο κρίσιμες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του κυβερνητικού στρατού απέναντι στον ΔΣΕ, ο πρέσβης Γκρέιντι επισημαίνει στο State Department την αναγκαιότητα να συνεχιστεί η στρατιωτική επιχείρηση μέχρι να οριστικοποιηθεί η νίκη των κυβερνητικών. Ο πρέσβης αναφέρει  «Καθώς βλέπουμε το βασικό πρόβλημα, οι Έλληνες κατάφεραν να νικήσουν, αν και δεν έχουν ακόμη δρομολογήσει την τελευταία Κομμουνιστική απόπειρα (Μάρκος), κατακτούν την Ελλάδα και αν δεν προληφθούν από εξωτερικές επιρροές, οι Έλληνες θα μειώσουν το άμεσο πρόβλημα στις αστυνομικές αναλογίες φέτος.»[12]

Στις 30 Αυγούστου πραγματοποιήθηκε ο Πυρσός Γ΄, το τελικό στάδιο των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων. Ο Πυρσός Γ΄έγινε υπό την εποπτεία και το βλέμμα του στρατηγού Βαν Φλίτ και στη συγκεκριμένη επιχείρηση επιχείρησαν τα Χελντραιβερς, αεροπλάνα κάθετης εφόρμησης. Ο ΔΣΕ ηττήθηκε και η νέα κυβέρνηση Διομήδη στις 30 Σεπτεμβρίου εισηγήθηκε την ίδρυση του Οργανισμού Αναμορφώσεως Μακρονήσου ενώ συνολικά το πρώτο διάστημα στις φυλακές βρίσκονταν ήδη περίπου 50.000 αγωνιστές του ΔΣΕ και μέλη και στελέχη του ΚΚΕ και παλιότερα του ΕΑΜ. [13]

Συμπεράσματα – κρίσεις

Συμπερασματικά στην εργασία που εκπονήθηκε, παρακολουθήσαμε το συσχετισμό δυνάμεων έτσι όπως διαμορφώθηκε με τη λήξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Όπως σημειώνει και ο Πέρι Άντερσον, μετά τον πόλεμο, παρουσιάζεται ένα πολύ πρωτόγνωρο σκηνικό με ένα είδους ιμπεριαλισμό που δεν ξεκίνησε από τα κάτω και με τους νόμους της οικονομίας αλλά με αποφάσεις που πάρθηκαν από τα πάνω. Αυτό εκφράζεται και από την στροφή της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ.

Οι ΗΠΑ αποσκοπούσαν στο να περικυκλώσουν με κράτη δορυφόρους την ΕΣΣΔ και τους συμμάχους της, ενώ μέσω του σχεδίου Μάρσαλ επιδιώχτηκε η απόσπαση συμμάχων. Ωστόσο είδαμε το βάρος που έδωσαν οι ΗΠΑ στη νοτιοανατολική Μεσόγειο, με τις παρεμβάσεις στην Ιταλία, την Ελλάδα και τη Τουρκία αλλά κυρίως στην Ελλάδα που δαπάνησαν πολύ σημαντικά ποσά. Εξάλλου δεν θα πρέπει να θεωρήσουμε καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι όπως προαναφέρθηκε, δόθηκαν πολύ μεγάλα ποσά στην Ελλάδα, με βασικό στόχο να μπορέσει η κυβέρνηση να συγκροτήσει ένα στράτευμα ικανό να νικήσει τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας. Οι ΗΠΑ, βλέποντας το γεγονός ότι η επιρροή των Σοβιετικών έφτανε μέχρι και τη Βουλγαρία, ήθελαν πάση θυσία να αποτρέψουν την ένταξη της Ελλάδας στη σοβιετική επιρροή. Έτσι, δόθηκε πολύ μεγάλο βάρος στο να δοθούν ποσά που θα εξασφάλιζαν την επιτυχία του σχεδιασμού τους.

Το ότι ο αμερικανικός παράγοντας έστειλε πρώτα σε αυτά τα δύο κράτη την αμερικανική βοήθεια, ενώ προσπέρασε τις αρχικές αντιδράσεις ορισμένων μελών του συμφώνου για την είσοδο της Τουρκίας και της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ, καταδεικνύει και το πόσο σημαντικά κράτη ήταν για τις ΗΠΑ, στο πλαίσιο του αγώνα για αναζήτηση και κυριαρχία στις ενεργειακές αγορές και τον ορυκτό πλούτο της Μέσης Ανατολής.

Τέλος, αυτό που γίνεται κατανοητό είναι η ευρύτερη στρατηγική αντίληψη του ιμπεριαλισμού των ΗΠΑ και το πως αντιλαμβάνονται την υπεροχή τους και το τρόπο που θα την πετύχουν. Έτσι για να κατανοηθεί συνολικά όχι μόνο η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ την περίοδο που μελετάμε στην εργασία που εκπονήθηκε αλλά και συνολικά στη σύγχρονη ιστορία, είναι να δούμε πως οι επινοητές αυτής της πολιτικής αντιλαμβάνονται το κράτος και τα συμφέροντα του οποίου υπηρετούν.

Ο ίδιος ο μάγος της αμερικανικής διπλωματίας, αποκαλύπτει πως η ανάδειξη των ΗΠΑ σαν παγκόσμια δύναμη δεν γέμισε ποτέ με ικανοποίηση τη κοινή γνώμη. Ωστόσο αυτό που επισημαίνει και είναι η βάση της άσκησης της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ, είναι η αντίληψη τους για το κράτος και την ελεύθερη οικονομία. Όπως αναφέρει ο Μπρεζίνσκι, η έλξη και η επίδραση τις οποίες ασκεί το δημοκρατικό αμερικανικό πολιτικό σύστημα, συνοδεύονται από την αυξανόμενη έλξη την οποία ασκεί το αμερικανικό επιχειρηματικό πρότυπο, το οποίο δίνει έμφαση στο παγκόσμιο ελεύθερο εμπόριο και στον ανεμπόδιστο ανταγωνισμό. Εκτιμά ότι η Ευρώπη θα πρέπει να μιμηθεί την ανταγωνιστική και ανηλεή αμερικανική οικονομική κουλτούρα αν δεν θέλει να μείνει ακόμα πιο πίσω. Έτσι η έμφαση της επίδειξης ισχύος και συνεχούς επεκτατισμού των ΗΠΑ ώστε να βρουν συνέχεια νέες αγορές που θα εξασφαλίσουν μεγαλύτερα κεφάλαια στην επιχειρηματική τους ελίτ, όπως συνέβη στη νοτιοανατολική μεσόγειο μετά τον πόλεμο και αλλού αργότερα, συνοψίζεται σε ένα απλό δόγμα. Η επιδίωξη της ατομικής επιτυχίας ενισχύει την ελευθερία, ενώ γεννά πλούτο. [14]

 

Bιβλιογραφία – Πηγές

[1] Σταθάκης Γιώργος, Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ: Η ιστορία της αμερικανικής βοηθείας στην Ελλάδα, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, Μάιος 2004, σελ.187. Εντοπίζεται στο Monthly Report of the Chief of AMAG, October 1947, σελ.8

[2] Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, 1939-1949, Β2 τόμος,  ο.π, σελ.226

[3] Συλλογή, Χρονικό του 20^ου αιώνα, ο.π. σελ.743-749

[4] https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1948v04/d59, FRUS, 1948, The Near East and Africa, volume v, p. 748

[5] Συλλογή, Χρονικό του 20^ου αιώνα, ο.π. σελ.745-749

[6] Ο.π, σελ.752

[7] Ο.π, σελ.754

[8] Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, 1939-1949, Β2 τόμος, ο.π, σελ.391

[9] Γιανουλόπουλος Ν. Γιάννης, ο.π, σελ.289

[10] https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1949v06/d118, FRUS, 1948, The Near East and Africa, volume v, p. 179

 

[11] Ο.π, σελ.122

[12] https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1949v06/d103, FRUS, 1948, The Near East and Africa, volume v, p. 82

[13] Συλλογή, Χρονικό του 20^ου αιώνα, ο.π. σελ.745-749

[14] Μπρζεζίνσκι Ζμπίγκνιου, Η Μεγάλη Σκακιέρα: Η αμερικανική υπεροχή και οι γεωστρατηγικές της επιτυχίες, Λιβάνη, 1998, σελ.57