Στο παρόν κείμενο γίνεται μια προσπάθεια συνοπτικής περιγραφής του πολύ σημαντικού προϊστορικού οικισμού και του καλύτερα σωζόμενου που έχει εντοπιστεί στην Σύρο, του Καστρίου. Όπως φαίνεται η κομβική θέση του νησιού στο Αιγαίο ήδη από την προϊστορία, υπήρξε καίριος παράγοντας για τη ζωή των κατοίκων του. Καθώς η Σύρος εκτείνεται στο κεντρικό σημείο των Κυκλάδων και σε άμεση σινάφια με αρκετά νησιά του κυκλαδίτικου συμπλέγματος. Ο οικισμός του Καστρίου βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα του νησιού ή όπως ονομάζεται «Απάνω μεριά». Ήρθε στο «φως» στα τέλη του 19ου αιώνα όταν ξεκίνησε τις ανασκαφές ο διάσημος για της ανασκαφές στις Μυκήνες αρχαιολόγος, Χρήστος Τσούντας. Ενώ από το 1997 μέχρι σήμερα την ανασκαφή έχει αναλάβει η Αρχαιολογική Εταιρεία και η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων.

Η επιλογή της θέσης του οικισμού δεν επιλέχθηκε τυχαία, καθώς ελέγχει το θαλάσσιο πέρασμα μεταξύ Τήνου, Μυκόνου, Ρήνειας και Δήλου. Παράλληλα είναι χτισμένος σε μια φυσικά οχυρή θέση, στην κορυφή ενός απόκρημνου λόφου και σε υψόμετρο 160 μ. αλλά και σε σχετική συνάφια με την ακτή (310 μέτρα). Τα ευρήματα στον οικισμό μαρτυρούν ότι κτίστηκε στα τέλη της Πρωτοκυκλαδικής II και κατοικήθηκε για μόλις έναν αιώνα (περίπου 2.300-2.200).

Εισερχόμενος κάποιος στον χώρο παρατηρεί το τείχος που περιβάλει τον οικισμό.  Ο οποίος αποτελεί ένα σπάνιο παράδειγμα πρωτοκυκλαδικής οχύρωσης, που παράλληλα υποδηλώνει μια περίοδο αναταραχών στο Αιγαίο. Η διπλή οχύρωση αποτελείτε από το προτείχισµα και το κυρίως τείχος που περιλαμβάνει 6 πεταλόσχηµους πύργους. Και τα δύο είναι κτισμένα από μεγάλους λαξευτούς όγκους μαρμάρου στα οποία σε κάποια σημεία χρησιμοποιείτε πηλός ως συνδετικό υλικό. Το πάχος του κυρίως τοίχους είναι 2 μέτρα και το πλήρες ύψος δεν σώζεται. Το μάρμαρο φαίνεται να λατόµευσαν επί τόπου καθώς η περιοχή είναι πλούσια σε αυτό το πέτρωμα.

Το Καστρί αποτελεί έναν αρκετά εκτεταμένο οικισμό, καθώς καλύπτει μια έκταση περίπου 3,5-5 στρεμμάτων. Οι οικίες έχουν πυκνή διάταξη είναι απλές, χτισμένες είτε με τη τεχνική της ξερολιθιάς, δηλαδή αποτελούμενες από λίθους που «πατάνε» σε άλλους χωρίς κάποιο συνδετικό υλικό, είτε χτισμένες με συνδετικό πηλοκονίαμα. Η οροφή τους δεν μας σώζεται, καθώς ήταν πιθανόν διαμορφωμένες από ξύλο, από καλάμια και κλαδιά. Το  πάτωμα τους ήταν στρωμένο με χώμα ή πλάκες. Στο  εσωτερικό διαθέτουν ένα ή δύο δωμάτια, δομημένα από μικρές και λεπτές πλάκες μαρμάρου, ορισμένα κτίρια διαθέτουν περιφραγμένες αυλές και κτιστές εστίες.  Στον οικισμό του Καστριού εντοπίστηκε και εργαστήριο μεταλλοτεχνίας, στο οποίο βρέθηκαν ασημένια, μολύβδινα και μπρούντζινα αντικείμενα, πήλινες χοάνες καθώς και μήτρες διπλής όψεως από σχιστόλιθο, για την κατασκευή εργαλείων και όπλων. Ενδιαφέρων προκαλούν επίσης τα αγγεία κόκκινης και μαύρης στιλβωμένης κεραμικής, όπως του τύπου που ονομάζεται «αμφικύπελλο δέπας» που βρέθηκαν στο Καστρί. Δημιουργώντας υποψίες για πιθανές μετακινήσεις πληθυσμών από τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου και τα μικρασιατικά παράλια προς το κεντρικό Αιγαίο. Τα παραπάνω ενισχύονται και από το γεγονός ότι ο κασσιτερούχος χαλκός που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή των μπρούντζινων εργαλείων που βρέθηκαν στο Καστρί έχει, σύμφωνα με αρχαιομεταλλουργικές έρευνες, την ίδια χημική σύσταση με εκείνον που χρησιμοποιήθηκε κατά την περίοδο αυτή στην Τροία και την Πολιόχνη Λήμνου. Η χρονική αυτή περίοδος είναι γνωστή ως μεταβατική φάση Λευκαντί I-Καστρί.

Σήμερα, ο επισκέπτης μπορεί να περιηγηθεί σε έναν οικισμό που έχει ανασκαφεί σε αρκετά μεγάλο βαθμό. Να εισέλθει από τις εισόδους του τοίχους αντιλαμβανόμενος τις κινήσεις των κατοίκων που έδρασαν στη περιοχή περίπου 4.000 χρόνια πριν. Απολαμβάνοντας παράλληλα ένα μαγευτικό κυκλαδίτικο τοπίο με το απέραντο γαλάζιο. Αν υπάρχει διάθεση μπορεί να μεταβεί πλησίον του Καστρίου στον οικισμό της Χαλανδριανής. Όπου έχει εντοπιστεί ο προιστορικός οικισμός και η νεκρόπολη και έχουν ανασκαφεί περισσότερες από 600 ταφές της ίδιας περιόδου. Οι δύο χώροι συνδέονται με ένα μακρύ αλλά δύσβατο μονοπάτι το οποίο μπορεί κάποιος να περπατήσει σε διάστημα 45 λεπτών.

Πηγές:
Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού-http://www.fhw.gr/chronos/02/islands/gr/habitation/eb/index3.html
Γεωργιάδου Σοφία «Καστρί Σύρου» Επ: Βλαχόπουλος Γ. Ανδρέας http://users.uoi.gr/gramisar/prosopiko/vlaxopoulos/ergasies_3hxilietia/GeorgiadouSofia_KastriSurou_ergasia.pdf
Μαρθάρη Μαρίζα «Ο Αρχαιολογικός χώρος Χαλανδριανής-Καστριού» https://www.apanomeria.org/o-archaiologikos-choros-tis-chalandrian/