Τα σημάδια των Δεκεμβριανών στους τοίχους της Καισαριανής – Του Δημήτρη Αντώνενα

Όταν κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου έλαβε χώρα η μεγαλύτερη, έως τότε, κρίση του Ελληνισμού με την Μικρασιατική καταστροφή η ελληνική κοινωνία θα άλλαζε ριζικά. Καθώς, η «σκοτεινή» κληρονομιά της ήττας του ελληνισμού που μετέφεραν, μαζί με τα λιγοστά υπάρχοντα τους, οι κατατρεγμένοι Μικρασιάτες πρόσφυγες το 1922-23 έγιναν βασικό κομμάτι της σύγχρονης πολιτιστικής και ιστορικής κληρονομιάς. Οι νέοι κάτοικοι της Ελλάδος, πολλοί εξ αυτών αποκλειστικά τουρκόφωνοι, ήταν από μεγάλο μέρος του πληθυσμού ανεπιθύμητοι. Καθώς, τα ήθη και έθιμα τους έθεταν υπό αμφισβήτηση τον έως τότε τρόπο ζωής και σε δοκιμασία την κοινωνική συνοχή της χώρας.

Το ελληνικό κράτος που έλαβε το βάρος της αποκατάστασης, βρέθηκε αντιμέτωπο με μία πρωτόγνωρη κατάσταση. Για να την αντιμετωπίσει, δημιούργησε πλήθος συνοικιών, στα προάστια των πόλεων, ανάμεσα τους και την Καισαριανή. Η συνοικία δομήθηκε πλησίον και προς τα ανατολικά του κέντρου της Αθήνας, περιλαμβάνοντας έκταση από το νοσοκομείου Συγγρού έως την κοίτη του Ηριδανού.

Τον έντονα ταξικό χαρακτήρα της περιοχής ανέπτυξαν οι άθλιες συνθήκες που αντιμετώπισαν οι κάτοικοι τα πρώτα χρόνια διαβίωσης τους, για τις οποίες τα επίσημα στοιχεία είναι πολύ κατατοπιστικά. Συγκεκριμένα, το 73% των κατοίκων της συνοικίας το 1930 διαβίωνε κάτω από το όριο της φτώχιας, αποτελώντας τα φθηνά εργατικά χέρια σε βιοτεχνίες και βιομηχανίες της εποχής. Η κάθε οικογένεια κατοικούσε σε ένα δωμάτιο  εμβαδού περίπου 20  τ.μ., ένα οικοδομικό τετράγωνο αποτελούνταν από 10 ή 12 σπίτια και στο κέντρο κάθε τετραγώνου υπήρχε ένα είδος αύλειου χώρου όπου βρίσκονταν τα κοινά αποχωρητήρια. Το 1935 στην περιοχή του που Αγίου Νικολάου, συναντάμε τις πρώτες προσφυγικές πολυκατοικίες. Το Υπουργείο Πρόνοιας δημιουργεί τα εν λόγω πολυώροφα συγκροτήματα πολυκατοικιών για την αντικατάσταση των ευτελών κτηρίων του πρώτου οικισμού στα πλαίσια μιας νέας οικιστικής φάσης για την πόλη.

Κατά την περίοδο 1941-44 η Καισαριανή μαζί με τις υπόλοιπες προσφυγικές συνοικίες στα ανατολικά συγκρότησαν με απόφαση της ΚΕ του ΚΚΕ και της ΚΕ του ΕΑΜ την πρώτη Ταξιαρχία στο δεύτερο σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Με απόφαση που πάρθηκε τον Φλεβάρη του 1942 η πρώτη ταξιαρχία περιέλαβε τις συνοικίες στο «φρύδι» του Υμηττού. Οι δράσεις των αντιστασιακών ομάδων των συνοικιών υπήρξαν συγκλονιστικές, καθώς σύμφωνα με τον καπετάνιο του ΕΛΑΣ Παναγιώτη Αρώνη στην Καισαριανή δόθηκαν 47 μάχες έως και την απελευθέρωση της Αθήνας, από τις οποίες δεν χάθηκε καμία. Οι Βρετανοί σύμμαχοι, έπειτα από την απελευθέρωση τον Οκτώβρη του 1944, ξεκίνησαν τις προσπάθειες για να επιβάλουν κυβέρνηση αρεστή προς τα συμφέροντα τους, δημιουργώντας ένα συνονθύλευμα βρετανικών, κυβερνητικών και παρακυβερνητικών δυνάμεων, το οποίο συνασπίστηκε απέναντι στις δυνάμεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Τα γεγονότα που ακολούθησαν κατά τον Δεκέμβρη του 1944 ήταν πολύ πυκνά και σύνθετα. Αποτελούν το προανάκρουσμα του εμφυλίου πολέμου του 1946-49, αρκετούς ακόμα μήνες πριν ολοκληρωθεί ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Στη διάρκεια των Δεκεμβριανών συμμετείχαν 70.000 ένοπλοι, υπήρξαν 5.000 νεκροί, ενώ περίπου 25.000 άνθρωποι εκτοπίστηκαν.

 

Στην περιοχή του Αγίου Νικολάου της Καισαριανής στο σημείο όπου περνούσε το ρέμα του Ηριδανού, βρισκόταν το φυσικό σύνορο ανάμεσα στις δυνάμεις του ΕΛΑΣ και στην ταξιαρχία του Ρίμινι. Ήταν εκεί όπου βρισκόταν το προπύργιο του ΕΛΑΣ, στις προσφυγικές πολυκατοικίες, στο μικρό Σταλινγκραντ, όπως το ονόμασαν οι Βρετανοί. Εκεί ήταν που δόθηκε η κρισιμότερη μάχη των Δεκεμβριανών, στις 29 Δεκεμβρίου 1944. Την ημέρα αυτή σημειώθηκε η γενικευμένη επίθεση βρετανικών και κυβερνητικών δυνάμεων εναντίων των ανατολικών συνοικιών, με κατάληξη την «πτώση» της Καισαριανής και το τέλος των Δεκεμβριανών της Αθήνας. Η επίθεση ήθελε την καθολική πτώση της περιοχής, καθώς με εντολή στρατηγού Τσακαλώτου οι άνδρες της κυβέρνησης  χρησιμοποίησαν όλμους, τανκς και αεροπλάνα. Οι ΕΛΑΣΙΤΕΣ κράτησαν 1 μέρα περνώντας μέσα από τις πολυκατοικίες, από σπίτι σε σπίτι, για να αποφύγουν τη σύλληψη. Στο τέλος από τους αιχμαλώτους που πιάστηκαν δεν έμεινε κανένας ζωντανός. Οι ριμινίτες και τους χωροφύλακες μπροστά στα μάτια των συμμάχων, λεηλάτησαν όλα τα σπίτια και κάψανε 3 τετράγωνα παράγκες όσο εκτελούσαν τους κατοίκους.

Σήμερα, 76 χρόνια αργότερα, οι προσφυγικές πολυκατοικίες του 1938 στέκουν στη θέση τους, επί των οδών Τζον Κέννεντι, Βρυούλων και Ηρώων Πολυτεχνείου. Το συγκρότημα παραμένει ακόμα κατοικήσιμο, φιλοξενώντας κυρίως μετανάστες δεύτερης γενιά που συμβιώνουν μαζί με τους μεγαλύτερους πρόσφυγες που έζησαν τα γεγονότα αυτούσια και συνεχίζουν μέχρι σήμερα να τα εξιστορούν. Φέροντας, παράλληλα, στους τοίχους τους τα τεκμήρια, αποτυπώματα από τις σφαίρες των πολυβόλων και από τις εκρηκτικές ύλες των όλμων, κουβαλούν μέχρι σήμερα το αρνητικό φορτίο μιας πρωτοφανούς εμφύλιας σύγκρουσης, της μεγαλύτερης μάχης που πραγματοποιήθηκε ποτέ στην πόλη της Αθήνας.

---

Η κατάσταση διατήρησης τους μας φέρνει σε αμηχανία, καθώς και αντιμέτωπους με την ανεπιθύμητη κληρονομιά του τόπου. Η ύπαρξη ενός τεράστιου γκράφιτι που απεικονίζει μαχητές του ΕΛΑΣ, να στηρίζουν περήφανα σύμβολο της σύγχρονης Ελλάδας, έναν αρχαίο ναό, καθώς και τα συνθήματα που στόλιζαν τους τοίχους του υπέρ του ΚΚΕ και του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ μας βάζουν στη διαδικασία να αντισταθούμε στη λήθη. Η στάση της πολιτείας που έχει αφήσει τα κτήρια να ερειπώνουν επιβεβαιώνει ότι μέχρι και τις μέρες μας η ιστορία της χώρας κατά τη περίοδο του εμφυλίου και της αντίστασης κατά των δυτικών ετέρων προκαλεί δυσφορία και δεν μπορεί εντάσσεται στον Εθνικό Κανόνα μνήμης. Ταυτόχρονα, το μνημείο θυμίζει και τη δύναμη του λαού, ο οποίος όταν αποφασίζει να ταχθεί ενάντια στις κυβερνητικές αποφάσεις φτάνει στο ύστατο σημείο της τραυματικής εμφύλιας σύγκρουσης.  Όπως φαίνεται η συστηματική αμέλεια τόσο της κρατικής όσο και της δημοτικής αρχής για τα προσφυγικά και την ιστορία τους, οδηγούν πλέον στην εγκατάλειψη και ως εκ τούτου στην κατεδάφιση τους, όπως έγινε και επί της οδού Βασιλέως Αλεξάνδρου, όπου βρισκόταν το αρχηγείο του ΕΛΑΣ, μέχρι και τις αρχές του ’90 με ένα ξύλινο Κ. και τις σημαίες των συμμάχων, το οποίο σήμερα έχει αντικατασταθεί από μια πολυκατοικία.

 

 

Βιβλιογραφία

Κουβά Γ. Γιάννη 1996 «Το διάβα της Καισαριανής» Εκδ. Φασούλα, Καισαριανή

Τζόκας Σπύρος 1998 «Καισαριανή: Η φυσιογνωμία μιας πόλης» εκδ. Χρηστάκης (προμ.) Αθήνα

Χαραλαμπήδης Μενέλαος, 2014 «Δεκεμβριανά 1944: η μάχη της Αθήνας» εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα

Μελέτες

Δούλη Ε. Μούσα Μ. Χαρίτου Ε.  2017 «Καισαριανή: Η «Κρίση» ως διαδικασία της χωρικής παραγωγής» ΑΤΤΙΚΗ ΣΕ ΚΡΙΣΗ, Συνέδριο Τμήματος Αττικής Συλλόγου Αρχιτεκτόνων (ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ), Αθήνα

Ιστότοποι

Δήμος Καισαριανής https://kaisariani.gr/

Ραλλή Νόρα, 2016 «Η κραυγή των τοίχων» https://www.efsyn.gr/nisides/92217_i-kraygi-ton-toihon (Τελευταία Επίσκεψη 14/6/2020)