« Αυτοεκπληρούμενη προφητεία» : Γίνεται μια πεποίθηση μας να αλλάξει την πραγματικότητα; – Της Σοφίας Λαμπροπούλου

Κάποιες φορές όλοι θα έχουμε παρατηρήσει ότι μια πεποίθηση ή μια άποψη που έχουμε για κάποιον, έχει τη δυνατότητα, με ή χωρίς τη θέληση μας, να φέρει τη συμπεριφορά ή το αποτέλεσμα το οποίο αναμένουμε. Δεν είναι λίγες οι φορές που μια υπόθεση που κάνω για έναν άνθρωπο θα τον ωθήσει να πράξει αυτό το οποίο σκέφτομαι για εκείνον. Το φαινόμενο αυτό λοιπόν, ( πολλοί από εσάς που ασχολείστε με τις ανθρωπιστικές σπουδές θα έχει καταλάβει ήδη για τι πράγμα μιλάω) ονομάζεται αυτοεκπληρούμενη προφητεία.

Ας δούμε μια έρευνα της κοινωνικής ψυχολογίας για να καταλάβουμε καλύτερα τι εννοούμε. Σε ένα πείραμα (1974) λευκοί συμμετέχοντες που υποδύονταν τα άτομα που έπαιρναν συνεντεύξεις για κάποια πρόσληψη, έπαιρναν συνέντευξη από μαύρους και λευκούς υποψηφίους. Οι ερευνητές παρατήρησαν ότι οι λευκοί που έπαιρναν συνεντεύξεις έκαναν πιο πολλά λάθη στην ομιλία, έδιναν λιγότερο χρόνο για συνέντευξη στους μαύρους συμμετέχοντες ενώ παράλληλα υπήρχε λιγότερη λεκτική επικοινωνία με τους μαύρους υποψήφιους παρά με τους λευκούς. Σε ένα δεύτερο πείραμα μια άλλη ομάδα λευκών συμμετεχόντων εκπαιδεύτηκαν να χρησιμοποιούν ένα είδος συνέντευξης είτε αυτό που χρησιμοποιούσαν στο πρώτο πείραμα στους μαύρους, είτε εκείνο που χρησιμοποιήθηκε στους λευκούς. Οι συνεντευκτές που χρησιμοποίησαν το πρώτο είδος συνέντευξης σε λευκά άτομα αυτή τη φορά θεωρήθηκε ότι ο λευκός δεν τα είχε πάει τόσο καλά σε σχέση, ενώ παράλληλα ήταν νευρικός σε σχέση με τους συνεντευκτές που χρησιμοποίησαν το δεύτερο είδος συνέντευξης και είδαν ότι εκεί οι συνεντευξιαζόμενοι είχαν καλύτερη επίδοση.

Ας σκεφτούμε λίγο περισσότερο τι γίνεται σε μια τάξη όταν υπάρχουν διαφορές στους μαθητές ως προς το φύλο, την προσωπικότητα, τη φυλή, τη θρησκεία, την κουλτούρα, την κοινωνική τάξη, τον  τρόπο ζωής ή το χρώμα. Όλες αυτές οι διαφορές μπορεί να δημιουργήσουν στο δάσκαλο κάποιες προσδοκίες σχετικά με τη σχολική τους επίδοση που ίσως γίνουν πραγματικότητα. Το παραπάνω πείραμα και η παραπάνω παραδοχή δείχνουν πως κάθε είδους προκατάληψη μπορεί να δημιουργήσει ένα φαύλο κύκλο ανεπιθύμητων ενεργειών. Με απλά λόγια δεν έχει μόνο σημασία το πώς θα συμπεριφερθώ εγώ σε κάποιον σύμφωνα με την πεποίθηση που έχω για αυτόν αλλά και το πώς ο άλλος θα συμπεριφερθεί σε μένα με τέτοιο τρόπο ώστε να επαληθεύσει τις προσδοκίες μου ( αρά ξανά ένας φαύλος κύκλος!)

Κάπου εδώ όμως υπάρχει μια τεράστια ειρωνεία. Αυτό δεν συμβαίνει μόνο για τους άλλους. Οι προσδοκίες των άλλων επηρεάζουν επίσης τη δική μας συμπεριφορά. Οι πράξεις μας δεν διαμορφώνονται μόνο από εμάς αλλά και από άλλους εκείνους με τους οποίους αλληλεπιδρούμε στην καθημερινότητα μας.  Ίσως τρομαχτικό, αλλά αληθινό.

Και κάπου εδώ να κάνουμε μια αναγωγή στο σήμερα. Τι συμβαίνει όταν ένας γηγενής πιστεύει ότι όλοι οι μετανάστες είναι εχθρικοί, βίαιοι, παρανοϊκοί, θέλουν να κάνουν κακό στους άλλους και αντίστοιχα τι συμβαίνει όταν ένας μετανάστης αναμένει ότι οι ντόπιοι μπορεί να είναι εχθρικοί, βίαιοι, αφιλόξενοι και παρανοϊκοί αντίστοιχα; Αν ισχύει η παραπάνω παραδοχή του φαύλου κύκλου τότε ενδεχομένως τα αποτελέσματα μπορεί να μην είναι εξίσου θετικά και για τις δύο πλευρές.

Το αντίδοτο στην αυτοεκπληρούμενη προφητεία θα μπορούσε να ήταν με πολύ απλά λόγια το ότι πρέπει να πάψουμε να έχουμε προσδοκίες πριν από τις κοινωνικές μας αλληλεπιδράσεις, διότι οι προσδοκίες μας μπορεί να δημιουργήσουν μια πραγματικότητα (θετική ή αρνητική). Από τα πιο μικρά, απλά, καθημερινά πράγματα είναι αναγκαίο να έχουμε επίγνωση των προσδοκιών μας, καθώς και των τρόπων με τους οποίους αυτές μπορούν να μας επηρεάσουν να προβούμε σε μια συμπεριφορά που θα επιδράσει σε άλλους ανθρώπους. Όμως αντίστοιχα και η δικιά μας συμπεριφορά δεν μένει ανεπηρέαστη από τις προσδοκίες άλλων, για αυτό ίσως θα ήταν χρήσιμο να σκεφτούμε προσεκτικά για κάτι πριν το πράξουμε ειδικότερα αν η συμπεριφορά μας διαμορφώνεται από προσδοκίες άλλων.

Το πιο σημαντικό όμως είναι να αποφύγουμε τα στερεότυπα, τις ταμπέλες, τις γενικευμένες εκφράσεις και τις μεροληψίες. Όλα αυτά δημιουργούν τον φαύλο κύκλο της αυτοεκπληρούμενης προφητείας που δημιουργεί κοινωνικές πραγματικότητες και αλληλεπιδράσεις που μπορεί να αποδειχτούν ολέθριες όχι μόνο για την ψυχική υγεία και την καθημερινότητα ενός ατόμου αλλά για την κοινωνία ολόκληρη. (!)