Το Οχυρό του Κατασκοπευτικού Καπιταλισμού – Της Κατερίνας Δήμτσα

Ένας ορισμός

Ο Κατασκοπευτικός Καπιταλισμός ή Καπιταλισμός της Επιτήρησης (Surveillance Capitalism) είναι μια ανεξέλεγκτη μετάλλαξη του καπιταλισμού, η οποία διακρίνεται από πρωτοφανή στην ανθρώπινη ιστορία συσσώρευση πλούτου, γνώσης και εξουσίας, η οποία αξιώνει δικαιώματα επί της ανθρώπινης εμπειρίας και την εκμεταλλεύεται στο πλαίσιο υπόγειων εμπορικών τακτικών εξόρυξης δεδομένων και διαμόρφωσης προγνωστικών και πωλήσεων.

Αποτελεί τεράστια ειρωνεία πώς το διαδίκτυο, που θεωρητικά θα αύξανε τη δύναμη των πολιτών και των καταναλωτών, ενώ παράλληλα θα ενδυνάμωνε τον ανταγωνισμό, έχει γίνει ένας από τους μεγαλύτερους δημιουργούς μονοπωλίων στην ανθρώπινη οικονομική ιστορία (McChesney, 2013).

Οι παγκόσμιες εταιρείες τεχνολογίας, όπως η Google και το Facebook, μας έπεισαν να παραβιάσουμε την ιδιωτική μας ζωή για χάρη της εύκολης εξυπηρέτησης. Οι προσωπικές πληροφορίες («data») που συλλέγονται από αυτές τις εταιρείες έχουν γίνει αντικείμενο μελέτης από άλλους, όχι μόνο για να προβλέψουν τη συμπεριφορά μας, αλλά και για να την επηρεάσουν και να την τροποποιήσουν. Μιλάμε δηλαδή για καταστροφικά πλήγματα στη δημοκρατία και την ελευθερία. Αυτός είναι ο «καπιταλισμός της επιτήρησης», μια νέα οικονομική τάξη και «απαλλοτρίωση κρίσιμων ανθρωπίνων δικαιωμάτων που γίνεται καλύτερα κατανοητή ως ένα «‘άνωθεν πραξικόπημα» (Zuboff, 2020)
Σε αυτό το νέο καπιταλιστικό μοντέλο, δεν είμαστε οι υποψήφιοι πελάτες, είμαστε το προς πώληση προϊόν. μια ανέξοδη πρώτη ύλη που ανάγεται σε συμπεριφορικά δεδομένα.

Πώς λειτουργεί ο Κατασκοπευτικός Καπιταλισμός.

Μπορούμε να αντιληφθούμε πως οι ιντερνετικές μας περιηγήσεις τροφοδοτούν συνεχώς με πληροφορίες για τους εαυτούς μας. Το “ταξίδι” αυτών των πληροφοριών, που μας μοιάζει ίσως εύλογο κι ακίνδυνο, ονομάζεται Κύκλος της Συμπεριφορικής Επανεπένδυσης και σε αυτόν βασίζονται οι στρατηγικές των σύγχρονων εταιριών. Ο χρήστης παρέχει πληροφορίες και δεδομένα συμπεριφοράς στην Τεχνητή Νοημοσύνη και εκείνη με τη σειρά της βελτιώνει και εξατομικεύει τις υπηρεσίες για τον καθένα μας, αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί “προφίλ” των διαφόρων τύπων χρηστών.

Το παραπάνω είναι μονάχα ένα μικρό κομμάτι του πλέγματος, καθώς γύρω από τον προαναφερθέντα κύκλο, εκτείνεται ένας ευρύτερος, ο Κύκλος του Κατασκοπευτικού Καπιταλισμού: Πέρα από τα δεδομένα που αξιοποιούνται όντως για τη βελτίωση υπηρεσιών, καταθέτουμε εν αγνοία μας πολύ περισσότερες πληροφορίες , οι οποίες ονομάζονται συμπεριφορικό πλεόνασμα και περιέρχονται στη δικαιοδοσία της εκάστοτε εταιρείας τροφοδοτώντας τις διαδικασίες παραγωγής της. Το συμπεριφορικό πλεόνασμα επομένως λειτουργεί ως προϊόν πρόγνωσης που προβλέπει με ακρίβεια τη μελλοντική μας συμπεριφορά. Αυτό είναι που μας καθιστά εμπορικά αγαθά. Για μια εταιρεία, ποια είναι η πιο αξιόπιστη πηγή συμπεριφορικού πλεονάσματος; Η προσωπικότητά μας, οι σκέψεις μας, τα συναισθήματά μας. Κι όλα αυτά, τα τόσο μύχια και προσωπικά, βρίσκονται τελικά απιθωμένα φόρα παρτίδα στο ιστορικό αναζήτησής μας.

Καθώς είχαν απομείνει τόσα λίγα πράγματα που μπορούσαν να εμπορευματοποιηθούν, το τελευταίο παρθένο έδαφος ήταν η ιδιωτική ανθρώπινη εμπειρία. Το 1986, το 1% των παγκόσμιων πληροφοριών ήταν ψηφιοποιημένο. Το 2013, το ποσοστό αυτό ήταν 98%.

Οι οικονομικές επιταγές του κατασκοπευτικού καπιταλισμού εξευγενίστηκαν μέσα από τον ανταγωνισμό για την πώληση βεβαιότητας. Στο πλαίσιο του ανταγωνισμού του πεδίου τους, οι  καπιταλιστές της επιτήρησης θέλουν το σπίτι σου και ό,τι λες και κάνεις μέσα στους τέσσερις τοίχους του. Θέλουν το αυτοκίνητό σου,το ιατρικό σου ιστορικό, τις εκπομπές που βλέπεις διαδικτυακά, την τοποθεσία σου, καθώς και τους δρόμους και τα κτίρια στη διαδρομή που ακολουθείς . Το σύνολο της συμπεριφοράς των κατοίκων της πόλης σου. Θέλουν τη φωνή σου, το τι τρως και το τι αγοράζεις, το χρόνο των παιδιών σου. Τα εγκεφαλικά σου κύτταρα και το κυκλοφορικό σου σύστημα. Τίποτα δεν εξαιρείται.

Προϊόντα και αγοραστές: η ανοιχτή ψαλίδα της ανισότητας

Είπαμε, δεν είμαστε οι πελάτες του κατασκοπευτικού καπιταλισμού, είμαστε η πηγή του καίριου πλεονάσματος του. Οι πραγματικοί πελάτες είναι οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στις αγορές συμπεριφορικής έκβασης. Οι ιθύνοντες είναι σε θέση να γνωρίζουν τα πάντα για μας, ωστόσο οι δραστηριότητές τους είναι σχεδιασμένες ώστε να είναι απροσπέλαστες από μας και χρησιμοποιούν τη γνώση αυτή προς όφελος τρίτων (Zuboff, 2020). Υπάρχουν εντονότατες ανισότητες που διαχωρίζουν τους χρήστες από αυτούς που κατέχουν την εξουσία. Οι πολυπληθείς τομείς του διαδικτύου ελέγχονται κρυφά πολλές φορές από άτομα που παραμένουν «αόρατα», αποφεύγοντας τους νόμος και απολαμβάνοντας την ατιμωρησία (Kaitatzi-Whitlock, 2020)

Η ανισότητα στη γνώση σχετικά με εμάς παράγει ανισότητα στην εξουσία που ασκείται σε εμάς. Με αυτόν τον τρόπο η γνωσιακή ανισότητα διευρύνεται περιλαμβάνοντας και την απόσταση ανάμεσα στο τι μπορούμε να κάνουμε εμείς και στο τι μπορούν να κάνουν σε εμάς. Σήμερα είναι οι άνθρωποι ο στόχος του τηλεχειρισμού, εφόσον, όπως ανακάλυψαν οι κατασκοπευτικοί καπιταλιστές, οι καλύτερες προβλέψεις προκύπτουν από την επέμβαση στη συμπεριφορά με στόχο τη ρύθμιση, την ομαδοποίηση και τροποποίηση των ανθρώπινων ενεργειών προς εμπορικούς στόχους. Ομαδοποιούν και τροποποιούν την ανθρώπινη συμπεριφορά προς την κατεύθυνση κερδοφόρων αποτελεσμάτων, πάντα σχεδιασμένων έτσι που να κρατούν τους χρήστες σε καθεστώς άγνοιας.

Το σύστημα παραμένει σε εγρήγορση ώστε να προσαρμόζει τις διαφημίσεις και να παρεμβαίνει έγκαιρα με στοχευμένα μηνύματα σχεδιασμένα ώστε να σταθεροποιούν την προτίμηση ακριβώς τη στιγμή που πρέπει προκειμένου να αποτραπεί η μετατόπιση.

Μα δεν είναι μόνο ότι η γνωσιακή ανισότητα μας αφήνει απολύτως εκτεθειμένους.Το σημαντικότερο -και πλέον ανησυχητικό- είναι ότι ο κατασκοπευτικός καπιταλισμός μετέτρεψε τη γνωσιακή ανισότητα σε δομική συνθήκη για τις κοινωνίες μας, κανονικοποιώντας τον πόλεμο της πληροφορίας που εξαπολύουν οι ίδιες εταιρίες στις οποίες στηρίζουμε την αποτελεσματικότητα της κοινωνικής μας συμμετοχής, ως ένα πάγιο χαρακτηριστικό της καθημερινής μας πραγματικότητας. Κατέχουν την πληροφορία, τα μηχανήματα, την επιστημονική γνώση και τους επιστήμονες, τα μυστικά και τα ψέματα. Κάθε ιδιωτικότητα σήμερα επαφίεται σε εκείνους, αφήνοντάς μας με ελάχιστα μέσα άμυνας απέναντι στους εισβολείς που λεηλατούν τα δεδομένα μας. Χωρίς νομικό πλαίσιο παλεύουμε να κρυφτούμε μέσα στις ίδιες τις ζωές μας.

Ένα προστατευμένο οχυρό

Ο κατασκοπευτικός καπιταλισμός κατάφερε να ευδοκιμήσει και να παρακάμψει εμπόδια και νόμους και ο λόγος είναι πως ο διαδικτυακός κόσμος δεν διέπεται από επίγειους νόμους. Eίναι ο μεγαλύτερος άναρχος χώρος του κόσμου (Schmidt & Cohen, 2014). Οι διαδικτυακοί γίγαντες θεωρούν πως η πολιτική τους δύναμη σε συνδυασμό με την σπουδαιότητα του διαδικτύου για την οικονομία, κάνουν τα συστήματα ανίχνευσης πληροφοριών που έχουν στην κατοχή τους ανέγγιχτα και αλώβητα (McChesney, 2013). Όπως μπορούμε να συμπεράνουμε, εξαρχής, οι κατάσκοποι καπιταλιστές δεν ήθελαν να δεσμεύονται από τις κρατικές ρυθμίσεις ή τις κατευθυντήριες γραμμές οι οποίες επιβάλλονται στην σφαίρα της  της ιδιωτικής αγοράς και την σφαίρα της δημοκρατικής νομοθεσίας. Κινούνται γρηγορότερα από οποιαδήποτε κυβέρνηση. (Gobry, 2011). Στην ουσία, οι εταιρείες αυτές επαναπροσδιόρισαν από μόνες τους το κοινωνικό συμβόλαιο, κάνοντας το ιδιωτικό δημόσιο και το δημόσιο ιδιωτικό» (Andrews, 2011)

Καθώς απουσιάζει μία νέα διακήρυξη γνωσιακών δικαιωμάτων και η σχετική νομοθεσία, ο κατασκοπευτικός καπιταλισμός απειλεί να ανακατασκευάσει τις κοινωνίες μας ενώ ταυτόχρονα καταστρέφει τη δημοκρατία. Από τη μία, υπονομεύει την ανθρώπινη αυτενέργεια, υφαρπάζει την ιδιωτικότητα και αποστερεί τους πολίτες από το δικαίωμά τους να αντιδρούν, εφόσον λειτουργούν σε καθεστώς πλήρους άγνοιας. Από την άλλη, η επιστημολογική ανισότητα και αδικία είναι θεμελιακά ασύμβατες με τις προσδοκίες των δημοκρατικών ανθρώπων.

Ο καπιταλισμός της επιτήρησης απολαμβάνει πάμπολλες παροχές και ανοχές από τις κυβερνήσεις, όπως οι ρυθμίσεις στην φορολογία, με αποτέλεσμα να μην συμφέρει στις εταιρίες του κατασκοπευτικού κεφαλαίου να ανταγωνίζονται τις κυβερνήσεις. Επίσης, οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ υπήρξαν φανατικοί υποστηρικτές των εταιριών του κατασκοπευτικού κεφαλαίου, με αποτέλεσμα και αυτές με τη σειρά τους να θέλουν να ανταποδίδουν τις υπηρεσίες που τους παρέχουν οι κυβερνήσεις (McChesney, 2013). Έτσι, τα συμφέροντα των εταιριών αυτών εξυπηρετούνται καλύτερα σε συνεργασία και σε συμπαιγνία με τις εκάστοτε κυβερνήσεις και όχι μέσω του ανταγωνισμού των εταιρειών και της ρύθμισής τους από κρατικές αρχές . Άλλωστε, και από την πλευρά τους οι κυβερνήσεις, επωφελούνται από τις πρωτόγνωρες δυνατότητες των κατασκοπευτικών εταιριών και των δεδομένων τα οποία κατέχουν.

Ίσως μοιάζει σενάριο επιστημονικής φαντασίας, παρατραβηγμένο και συνομωσιολογικό. Είναι όμως η πραγματικότητα των ψηφιακών τουλάχιστον ζωών μας. Μια πραγματικότητα που είναι συνυφασμένη με τη δυστοπία. Μια δυστοπία που είναι πια τόσο πραγματική, λες κι υπήρχε από πάντα, λες κι είναι αναπόδραστη. Κι εδώ αξίζει να βάλουμε ένα “Αλλά”.

Οτιδήποτε έχει δημιουργηθεί από ανθρώπους μπορεί να εξαφανιστεί από ανθρώπους. Ο καπιταλισμός της επιτήρησης είναι νέος, οικοδομείται εδώ και λιγότερο από μία 20ετία, αλλά η δημοκρατία είναι παλιά κι έχει ρίζες σε πολλές γενιές ελπίδας και αγώνων. Όπως γράφει και η Zuboff, οι κατασκοπευτικοί καπιταλιστές είναι πλούσιοι και ισχυροί, αλλά δεν είναι άτρωτοι. Η αχίλλειος πτέρνα τους είναι ο φόβος. Φοβούνται τους νομοθέτες που δεν τους φοβούνται. Φοβούνται τους πολίτες που αξιώνουν ένα νέο δρόμο προς το μέλλον διεκδικώντας νέες απαντήσεις σε παλιές ερωτήσεις: Ποιος θα γνωρίζει; Ποιος θα αποφασίζει; Ποιος θα γνωρίζει; Ποιος θα αποφασίζει ποιος θα αποφασίζει; Ποιος θα γράφει τη μουσική και ποιος θα τη χορεύει;

 

Βιβλιογραφία:

• Andrews, L. (2011). I Know Who You Are and I Saw What You Did: Social Networks and the Death of Privacy . New York: The Free Press.
• Gobry, P.-E. (2011, 5 2). Eric Schmidt to world leaders at EG8: Dont regulate us, or else. Business Insider
• Graham, G. (2000). Internet : Μια κοινωνιολογική προσέγγιση. Αθήνα: Περίπλους.
• Kaitatzi-Whitlock, S. (2020, 11 17). Toward a digital civil society: digital ethics through communication education. Emerald Group Publishing
• McChesney, W. R. (2013). Digital Disconnect: How capitalism is turning the Internet against Democracy. The New Press
• Schmidt, E., & Cohen, J. (2014). The new digital age: Transforming nation, businesses , and our lives. New York
• Zuboff, S. (2020). The age of the Surveillance Capitalism. New York Times