«Περί Κλασικών γραμμάτων» – Της Μαρίας Ηλιοπούλου – Πεζώνη

Ως κλασικές σπουδές ορίζονται τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά . Σε μια πιο ρεαλιστική εκδοχή της ερμηνείας θα λέγαμε ότι ως κλασικές σπουδές ορίζονται τα σχεδόν ξεχασμένα αρχαία ελληνικά και τα εντελώς εξαφανισμένα λατινικά. Οι δικαιολογίες για την επικρατούσα κατάσταση είναι πολλές και ποικίλες. «Τα αρχαία ελληνικά είναι ανύπαρκτα, δεν τα χρησιμοποιούμε καθόλου σήμερα, είναι βαρετά και άχρηστα, όσο για τα λατινικά είναι μια νεκρή γλώσσα που έχει ταφεί εδώ και αιώνες». Τέτοιες φράσεις έχουν την ικανότητα να πληγώσουν και να αποκαλύπτουν μια βαθιά άγνοια εκ μέρος του Νεοέλληνα που τις εκστομίζει. Φυσικά δεν φταίει μόνο εκείνος, πότε έφταιξε;

Μηχανορράφοι της δεδομένης κατάστασης φυσικά είναι αρκετοί. Αρχικά, ως γνωστόν φταίει το εκπαιδευτικό σύστημα με ορισμένους καθηγητές στο γυμνάσιο και στο λύκειο που με επιτυχία καταφέρνουν να κάνουν τους μαθητές να μισήσουν την ίδια τους την γλώσσα. Παιδιά δώδεκα ετών φοιτούν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και έρχονται αντιμέτωπα με μια απαρχαιωμένη ύλη και μια μερίδα καθηγητών που είτε δεν έχουν πάθος να μεταλαμπαδεύσουν τις γνώσεις τους και να ασχολούνται με παιδιά τέτοιας τρυφερής ηλικίας είτε το έχουν χάσει με το πέρασμα του χρόνου. Προφανώς, καθώς τα έτη περνούν, το να είναι κανείς γρανάζι του εκπαιδευτικού συστήματος καθίσταται αναμφίβολα λειτούργημα. Αν θέλει όμως μπορεί να θέσει τα θεμέλια για έναν μορφωμένο με  παιδεία πολίτη. Κι’ όμως, ελάχιστοι καθηγητές φέρουν εις πέρας το επάγγελμα και προσφέρουν στους μαθητές την έμπνευση και το μικρόβιο της μάθησης, της αμφιβολίας και εν τέλει εμφυσούν το ενδιαφέρον για τα κλασικά γράμματα. Πολλές οι δικαιολογίες που προβάλλονται αναφορικά με το θέμα της εκπαίδευσης, όμως δεν θεωρείται αποδεκτό ότι έργα της αρχαίας ελληνικής έχουν χάσει το ενδιαφέρον τους από τη στιγμή που χαρακτηρίζονται από το πρόδηλη διαχρονικότητα. Όσο για τα λατινικά, το σημερινό αποτέλεσμα είναι προϊόν μακρόχρονου αγώνα. Αν και στην περίπτωση αυτή τα ένσημα αποδίδονται τόσο στους καθηγητές όσο και στο ίδιο το σύστημα. Αρχικά, η ύλη αφορά αποκλειστικά τον βαθμό στην εξέταση, οι μαθητές αποστηθίζουν τη γραμματική και το συντακτικό χωρίς να εισέρχονται στο βαθύτερο νόημα των κειμένων αλλά και στο ιστορικοπολιτικό πλαίσιο.  Τα δύο χρόνια διδασκαλίας της λατινικής μετατρέπονται σε ένα, οι μαθητές έτσι τα μισούν ακόμα πολύ και οι καθηγητές δεν έχουν χρόνο να τα διδάξουν όπως πρέπει. Η χαριστική βολή δίδεται με την κατάργηση των λατινικών από τα πανελλαδικώς εξεταζόμενα μαθήματα, αντικαθίστανται από κάτι δήθεν σύγχρονο, την κοινωνιολογία.

Το σύστημα πασχίζει να εκριζώσει τις ανθρωπιστικές επιστήμες από το καλλιεργήσιμο κήπο της εκπαίδευσης. Ξεκινώντας με τα «εύκολα» θέματα, αφού οι ίδιοι οι μαθητές τα απαξιώνουν, υπονομεύει τα αρχαία και τα λατινικά. Ακολουθούν τα νεοελληνικά γράμματα, ήδη οι νέοι δεν αντιλαμβάνονται τη λογοτεχνία και τη θεωρούν ως κάτι εντελώς εξωπραγματικό. Έπεται η ιστορία δημιουργώντας ανιστόρητους πολίτες. Στόχος επομένως είναι οι πολίτες να καταλήξουν με περιορισμένες ανθρωπιστικές γνώσεις, χωρίς υψηλά ιδανικά και αισθητικές αξιώσεις και ας μην ξεχνάμε ποτέ την προσθήκη πενιχρών ιστορικών γνώσεων. Ίσως ο στόχος αυτός να συνάδει με το γεγονός ότι οι «λίγοι» θα έχουν πρόσβαση στις γνώσεις αφού τείνουν να ιδιωτικοποιηθούν τα πανεπιστήμια.

Χωρίς γνώσεις και ιδανικά γίνεται λόγος πια για άβουλους πολίτες που είναι έτοιμοι να ακολουθούν σαν πρόβατα τον οποιοδήποτε επειδή με τα ευτελέστατα ιδανικά τους  νομίζουν πως τους εκπροσωπεί. Η κοινωνία βλέπει την κατάρρευση των ανθρωπιστικών επιστημών και μένει αδρανής. Η απραγής στάση της τεκμηριώνεται από το γεγονός ότι απαρτίζεται από άτομα που θήτευσαν στο εκπαιδευτικό σύστημα που προαναφέρθηκε. Θα ήταν όμως μέγα σφάλμα να αγνοηθούν οι προσπάθειες που καταβάλλονται φιλότιμα από μια μερίδα πολιτών. Δυστυχώς αν οι νέοι δεν πάρουν στα χέρια τους αυτές τις προσπάθειες τότε όλοι γινόμαστε θεατές μια τραγικής παράστασης, όπου τα τραγικά πρόσωπα είμαστε εμείς οι ίδιοι και ,όπως οι τρεις μεγάλοι  τραγικοί μας διδάσκουν ,θα βρούμε τον θάνατο ή την αιώνια δυστυχία, φυσικά σε πνευματικό επίπεδο και συνακόλουθα σε σωματικό.

Ως απάντηση στο επιχείρημα σχετικά με την αχρηστία των αρχαίων και των λατινικών, που μόνο ποτισμένη με οξύ είναι και τείνει να διαβρώσει όλο και πιο πολύ το πνευματικό γίγνεσθαι, μπορεί να θεωρηθεί μια πρόχειρη αξιολόγηση των κλασικών γραμμάτων και όχι μόνο.  Πρώτα απ’ όλα πρέπει επιτέλους να σταματήσει η διάκριση μεταξύ αρχαίας και νέας ελληνικής γλώσσας. Πρόκειται βεβαίως για ένα ενιαίο εξελισσόμενο γλωσσικό σύστημα. Μπορεί αντί για τη λέξη οφθαλμός να χρησιμοποιούμε τη λέξη μάτι, αλλά γίνεται χρήση της λέξης  οφθαλμίατρος. Είναι μια γλώσσα η ελληνική  που εξελίσσεται και μαθαίνοντας τις ρίζες της γνωρίζουμε πως να μιλάμε και να γράφουμε καλύτερα και ορθότερα, εκτός αυτού ερχόμαστε σε επαφή με μια βαθύτερη γνώση του ίδιου μας του είναι. Ένας λαός και ένας πολιτισμός εμφανίζει επιμέρους χαρακτηριστικά μέσα από τη γλώσσα του. Αξίζει να σημειωθεί ότι μέσω των αρχαίων ερχόμαστε σε άμεση επαφή με τις ιδέες που έχουν θεμελιώσει τις σύγχρονες επιστήμες, τον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό και γενικότερα την διεθνή πολιτισμική κληρονομιά. Όροι όπως δημοκρατία, φιλοσοφία, μαθηματικά, φυσική, αρχιτεκτονική, μουσική, χορός, ποίηση, λογοτεχνία, ψυχολογία, ρητορική, πολιτική, κοινωνιολογία και πολλοί άλλοι ακόμη γεννήθηκαν , εξελίχθηκαν και  αναζωπυρώθηκαν στο πλαίσιο της αρχαίας ελληνικής και λατινικής κουλτούρας.  Από τους πρωτοπόρους αυτούς διανοητές ο νεοέλληνας γνωρίζει ελάχιστους και είναι πραγματικά κρίμα. Ο Σωκράτης μας δίδαξε ότι σκοπός της ζωής είναι η μάθηση, ο Πλάτωνας την αλήθεια και ο Αριστοτέλης θεμελίωσε κάθε ανθρωποκεντρική επιστήμη. Τα πιο λαμπρά κτίρια έχουν επιρροές από την κλασική αρχαιότητα. Ο Πυθαγόρας έβαλε αρκετά λιθαράκια στο κτίσμα με το όνομα μαθηματικά. Ο Όμηρος αποτελεί εγχειρίδιο μελέτης στα πιο μεγάλα σχολεία και πανεπιστήμια του εξωτερικού. Μέσα από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια βλέπουμε όρους που αντικατοπτρίζουν το σήμερα ως προς την οποιαδήποτε μορφή, λόγου χάρη η υστεροφημία, η δόξα, η γενναιότητα, η πολυμηχανία , η αγάπη, η καριέρα, η ζήλια, ο έρωτας και τέλος τα ανθρώπινα σφάλματα. Μέσα από τους τρεις τραγικούς γνωρίζουμε τι θα πει μάχη και επανάσταση για αξίες όπως δικαιοσύνη, ηθική, σοφία  και αγάπη. Βλέπουμε τον αγώνα της Αντιγόνης του Σοφοκλή και θαυμάζουμε την τόλμη της, όπως και της Ελένης του Ευριπίδη με την αξιέπαινη υπομονή και ήθος της, ενώ δεν πρέπει να ξεχάσουμε τη μητέρα του Ξέρξη με τα συγκινητικά της λόγια στο γιο της, στο έργο «Πέρσαι» του Αισχύλου. Φυσικά, ο Αριστοφάνης με τον καυστικό του τρόπο θα σχολιάσει τα κακώς κείμενα της εποχής, θα μιλήσει για την κοινοκτημοσύνη και θα θέσει το μέγα ερώτημα «Τα λεφτά/ πλούτος φέρνουν την ευτυχία;» Η Λυσιστράτη που θα βροντοφωνάξει ένα αντιπολεμικό μήνυμα είναι άξια λόγου και θαυμασμού. Ιδέες και νοήματα που αντιστοιχούν και στη σύγχρονη πραγματικότητα. Στην περίπτωση των λατινικών γραμμάτων συμβαίνει κάτι αξιοσημείωτο. Οι Λατίνοι επηρεάστηκαν από τους αρχαίους Έλληνες και δημιούργησαν μια επιτυχημένη αναδημιουργία του έντεχνου και του λαϊκού , υλικού και άυλου πολιτισμού τους. Στη συνέχεια προσπάθησαν να ξεπεράσουν ποιοτικά αυτή την αντιγραφή και σημείωσαν τελικά μεγάλη επιτυχία. Δεν γνωρίζω αν υπερέβησαν  την αρχαία ελληνική ταυτότητα αλλά τα ρωμαϊκά  επιτεύγματα ήταν εκπληκτικά. Τα λατινικά έχουν επηρεάσει τους πάντες  ως η γλώσσα των επιστημών, εάν βεβαίως φέρουμε στο μυαλό μας τους ιατρικούς, τεχνολογικούς, αρχαιολογικούς, ιστορικούς, νομικούς και άλλους ακόμη όρους.  Ο πολυπράγμων άνθρωπος πήρε σάρκα και οστά μέσα από την λατινική ιδεολογία. Μεγάλες επιχειρήσεις έχουν τιμήσει τα λατινικά με το να δώσουν το όνομα της επιχείρησης στη γλώσσα αυτή. Οι λατινογενείς γλώσσες ταυτίζονται με την πλειοψηφία των ευρωπαϊκών γλωσσών ενώ η αγγλική έχει πάρει το 50% του λεξιλογίου της από την λατινική.

Ζούμε σε μια εποχή που τα ήθη εξαχρειώνονται όλο και πιο πολύ, η ελευθερία υπονομεύεται, παντού υποβόσκουν το κέρδος και το χρήμα, η ανθρώπινη αξία όλο και πιο πολύ θεωρείται ιδανικό δεύτερης κατηγορίας. Τα υψηλά ιδανικά και νοήματα θυσιάζονται στον βωμό της πολιτικής και οικονομικής φιλοδοξίας. Αντιθέτως, οι κλασικές επιστήμες και γενικότερα οι ανθρωπιστικές μαθαίνουν τον άνθρωπο να έχει άποψη, ηθική  και ανώτερες ιδέες. Τον μαθαίνουν να παλεύει και να αγωνίζεται, να επαναστατεί ενάντια στην αδικία και να εναντιώνεται στην ασέβεια και στην ανελευθερία. Αυτό που μας διαχωρίζει από τα άλλα ζώα είναι ο λόγος, είπε ο Αριστοτέλης και ίσως θα έπρεπε να το αξιοποιήσουμε δημιουργικά. Δεν θα πρέπει να δεχτεί ο άνθρωπος μια πλασματική δημοκρατία. Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να δοξάσει και να κάνει την δημοκρατία να ακμάσει και ταυτόχρονα να την καταστρέψει. Πολύ γλαφυρά ο Ισοκράτης θα γράψει «Η Δημοκρατία μας αυτοκαταστρέφεται, διότι κατεσχράθη το δικαίωμα της Ελευθερίας και της ισότητας, διότι έμαθε τους πολίτες να θεωρούν την αυθάδεια ως δικαίωμα, την παρανομία ως ελευθερία, την αναίδεια του λόγου ως ισότητα και την αναρχία ως ευδαιμονία. Είναι στο χέρι μας να μην κόψουμε μόνοι μας την κλωστή που μας ενώνει με το λαμπρό τότε και μην το θυμόμαστε μόνο όταν θέλουμε να τιμήσουμε στα λόγια την ύπαρξη του. Αυτό που ίσως θα μας έλεγε ο Ισοκράτης επιπροσθέτως στην παραπάνω φράση θα ήταν να μην θεωρούμε το δικαίωμα στη γνώση πολυτέλεια και το δικαίωμα στην εκπαίδευση ως δεδομένο. Ήρθε η στιγμή να δράσουμε όλοι ενάντια σ’ αυτή την παράνοια και να φωνάξουμε επιτέλους δυνατά τι είναι προς το λαϊκό συμφέρον και να διεκδικήσουμε με πάθος τα αυτονόητα για την παιδεία και την εκπαίδευση μας.