«Η ανάγκη να έχεις πάντα δίκιο, σφραγίδα ενός χυδαίου πνεύματος» – Της Μαρίας Ηλιοπούλου – Πεζώνη

Το 2022 έχει πλέον μπει και αναμφίβολα έχει κάνει αισθητή την παρουσία του σε αρκετές πτυχές της καθημερινότητας. Πολλά συμβαίνουν και εμείς μένουμε άπραγοι. Μένουμε καθηλωμένοι στην ασφάλεια του σπιτιού μας και παρακολουθούμε από την οθόνη μας τα νέα που μας πλασάρουν. Λες και είμαστε ανίκανοι και ασυνείδητοι και δεν μπορούμε να δράσουμε. Μια από αυτές τις μίζερες κάπως μέρες του Ιανουαρίου , μέσα στο άγχος της εξεταστικής και μέσα στην έντονη περιέργεια για το διαφορετικό βρέθηκα σε μία τύπου λέσχη βιβλίου. Ναι, υπάρχουν ακόμη… δε ξέρω για πόσο ακόμη βέβαια. Ο ενθουσιασμός μου ήταν τεράστιος , άλλο τόσο  γιγαντιαία  ήταν και η απογοήτευση μου όταν κανείς δεν πάτησε το πόδι του στη συνάντηση. Σύμφωνα με τη βιβλιοθηκάριο , η λέσχη έχει καταργηθεί από το 2016 και απλά είχε μείνει μια ξεχασμένη ανακοίνωση. Η απογοήτευση έδωσε αμαχητί τη θέση της στον προβληματισμό. Μέσα στις σκέψεις μου και στις μηχανικές κινήσεις ξεφυλλίσματος βιβλίων , είδα στα χέρια μου τον τίτλο «Ο επαναστατημένος άνθρωπος». Μου ξύπνησε τόσες αναμνήσεις ο αείμνηστος Καμύ.

    Ας ταξιδέψουμε εν μέσω πανδημίας , έστω και με αυτόν τον τρόπο,  στην Αλγερία στις 7 Νοεμβρίου του 1913 όπου γεννιέται ο Αλμπέρ Καμύ. Ήταν φιλόσοφος, συγγραφέας, σκηνοθέτης, διασκευαστής και ηθοποιός  γαλλικής καταγωγής.   Ο Αλμπέρ ολοκληρώνει τις σπουδές του έχοντας την πλήρη υποστήριξη των καθηγητών του. Μάλιστα έρχεται σε επαφή με το έργο του Νίτσε , πράγμα που καθόρισε αρκετά τη συγγραφική του παραγωγή. Ξεκινά αρκετά νέος το συγγραφικό του έργο, το οποίο θα φιλοξενηθεί το 1932 στο περιοδικό Sud. Ολοκληρώνει τις σπουδές φιλολογίας και φιλοσοφικής αλλά η φυματίωση δε του επιτρέπει να περάσει τις εξετάσεις πιστοποίησης και να ασχοληθεί μετέπειτα με το κομμάτι τις εκπαίδευσης.  Το 1935 θα ιδρύσει το  «le Théâtre du Travail» , δηλαδή το θέατρο της εργασίας στο Αλγέρι. Αργότερα θα μετονομαστεί «θέατρο της ομάδας». Θα εγκαταλείψει το κομμουνιστικό κόμμα έπειτα από δύο χρόνια εγγραφής του σε αυτό και θα εργαστεί στην εφημερίδα  Front populaire  του Πασκάλ Πιά. Η επαναστατική πένα του φιλοσόφου θα  προκαλέσει την άκρως φασιστική, ξέρουμε στην Ελλάδα τι σημαίνει ,  στάση της κυβέρνησης της Αλγερίας αφού το 1940 θα απαγορευτεί η έκδοση της εφημερίδας και ο Καμύ δε μπορεί να ξαναβρεί εργασία. Ο συγγραφέας θα αναζητήσει την τύχη του στην πόλη του φωτός και εργάζεται ως γραμματέας σύνταξης στην εφημερίδα  Paris-Soir. Σε αυτή τη φάση της ζωής του δημοσιεύει τα έργα που αποτελούν «τον κύκλο του παραλόγου» ,  τον «Ξένο» ,το δοκίμιο « ο μύθος του Σίσυφου» , «η παρεξήγηση» και «Καλιγούλας». Το 1943 θα δουλέψει στον εκδοτικό οίκο Gallimard και στην εφημερίδα Combat ως διευθυντής. Η λογοτεχνική παραγωγή του Αλμπέρ συνεχίζει με τον «κύκλο της εξέγερσης», όπου και περιλαμβάνεται «η Πανούκλα» , ένα από τα πιο γνωστά του μυθιστορήματα και το δοκίμιο «ο επαναστατημένος άνθρωπος». Αφού έρθει σε ρήξη με τον Ζαν Πωλ Σαρτρ το 1956 θα εκδοθεί «η Πτώση» και το 1957 θα τιμηθεί με το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας. Ο  συγγραφέας του παραλόγου πίστευε ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο σκανδαλώδες από τον θάνατο ενός παιδιού και τίποτα πιο παράλογο από τον θάνατο σε τροχαίο ατύχημα. Στις 4 Ιανουαρίου 1966 ο Αλμπέρ Καμύ σκοτώθηκε ακαριαία σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι ο Καμύ ήταν ο πρώτος  ο οποίος χαρακτήρισε τον 20ο αιώνα, αιώνα του άγχους και του στρες και τον 21ο αιώνα, αιώνα της κατάθλιψης και της μελαγχολίας.

    Εν συνεχεία θα γίνει μια σύντομη αναφορά σε κάποια από τα αριστουργήματα του συγγραφέα με στόχο την εποικοδομητική γνωριμία μας με το έργο του.

«Ο επαναστατημένος  άνθρωπος»

      ‘’ Επαναστατώ , άρα υπάρχω’’

Το δοκίμιο εξετάζει τις περιόδους του επαναστατικού κινήματος από τη Γαλλική έως την ρωσική επανάσταση, αλέθοντας σουρεαλιστές , αναρχικούς, μηδενιστές , Μαρξ και Νίτσε φτάνει στο συμπέρασμα ότι ο μόνος τρόπος για να ξεπεράσουμε το παράλογο είναι η εξέγερση. Τίθενται τα ερωτήματα «Πώς και γιατί ο άνθρωπος στο όνομα της εξέγερσης συμβιβάστηκε με το έγκλημα;», «Πως η εξέγερση κατέληξε στα κράτη- προπύργια του φασισμού- να αντιγράφουν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης;», «Πως η ανθρώπινη περηφάνια αλλαξοδρόμησε;» και το κυριότερο … Εμείς τι κάνουμε για αυτό ; Το έργο φυσικά και συνοδεύεται από έντονες αντιδράσεις από κομμουνιστές, σουρεαλιστές, υπαρξιστές, χριστιανούς και από πολλούς άλλους. « Ο επαναστατημένος άνθρωπος» είναι ένα έργο με έντονο ταπεραμέντο και οι σύγχρονοι του Καμύ δεν ήταν αρκετά ώριμοι για να αντιληφθούν τη ρεαλιστικότητα του έργου. Οι αλήθειες του Καμύ θα επιβεβαιωθούν τα επόμενα χρόνια. Το  δοκίμιο χαρακτηρίζεται επίκαιρο μέχρι και σήμερα. Οι «Times» θα σχολιάσουν εύστοχα ότι το έργο είναι ένα από τα σπουδαιότερα μανιφέστα του ανθρωπισμού.

«Ο μύθος του Σίσυφου»

    Πριν προχωρήσουμε στο έργο ας θυμηθούμε ποιος ήταν ο πρωταγωνιστής.  Στην Ελληνική Μυθολογία, ο Σίσυφος ήταν διάσημος ως ο πιο πανούργος ανάμεσα στους ανθρώπους. Κυβέρνησε την ένδοξη πόλη της Κορίνθου, αλλά κρίθηκε ένοχος για πολλά εγκλήματα, για τα οποία τιμωρήθηκε στον Κάτω Κόσμο με ένα ατελείωτο βασανιστήριο. Έπρεπε να σπρώχνει έναν τεράστιο βράχο επάνω σε έναν μεγάλο, απόκρημνο λόφο. Κάθε φορά που έφτανε στην κορυφή ο βράχος κατρακυλούσε και ο Σίσυφος έπρεπε να ξεκινήσει από την αρχή. Αυτό το βασανιστήριο, που έχει ταυτιστεί με το μύθο του Σίσυφου, θα συνεχιζόταν για μια αιωνιότητα. Ο Όμηρος δεν αποκαλύπτει ποιο ήταν το παράπτωμα του Σίσυφου αλλά οι εκδοχές οργιάζουν. Το μόνο σίγουρο ήταν και είναι ότι για όλους τους συγγραφείς ο Σίσυφος ήταν ο ορισμός του αξιολύπητου. Αυτό φυσικά δεν ισχύει και για τον συγγραφέα του παραδόξου.  Για τον Αλμπέρ Καμύ ο Σίσυφος ήταν αξιοθαύμαστος γιατί δίνει σάρκα και οστά στη μοίρα των ανθρώπων που τολμούν να αγνοήσουν τους θεούς, το κατεστημένο, τα πρέπει. Μέσω του Σίσυφου συμβολίζεται η μοίρα των ανθρώπων που είναι καταδικασμένοι να ζουν σε έναν κόσμο χωρίς θεούς. Τονίζεται ο παραλογισμός του ανθρώπου , η ανθρώπινη ύπαρξη εντέλει είναι άσκοπη και όχι άδικη γιατί ο ήρωας του μύθου δεν τα παρατάει ποτέ, δεν αυτοκτονεί αλλά συνεχίζει να κουβαλάει τον λίθο έχοντας επίγνωση ότι όσο και να ταλαιπωρηθεί είναι  μάταιο να σταματήσει. Ίσως ενδόμυχα να ελπίζει στην ανατροπή , αλλά όλα είναι μάταια. Ζει σε έναν κόσμο χωρίς νόημα. Φυσικά, ο συγγραφέας καταδεικνύει την ανθρώπινη κατάσταση με άκρως νατουραλιστικό τρόπο. Επρόκειτο για ένα φιλοσοφικό δοκίμιο με έντονη δραματοποίηση του ανθρώπου. Θα ήταν μέγα σφάλμα αν δεν αναφερθεί ο θεσμός της λιθοποίησης.  Η λιθοποίηση ουσιαστικά είναι η αδιαφορία που πλασάρεται μέσω της σισύφειας προσπάθειας. Ο πρωταγωνιστής έχει κάνει όλες τις αξίες και τα ιδανικά λίθο και τον κουβαλάει χωρίς τέλος. Ο λίθος φυσικά μπορεί να αλλοιωθεί μόνο εξωτερικά , ποτέ εσωτερικά. Ο Σίσυφος συμβολίζει τον άνθρωπο που προσπαθεί να προσαρμοστεί στην παρούσα κατάσταση χωρίς να διαβρώσει την ψυχή του , το εσωτερικό είναι του. Αυτό φυσικά είναι εκ διαμέτρου αντίθετο με το χαρακτηριστικό προφίλ του επαναστάτη και του αγωνιστή. Η σύνεση και η αιώνια καρτερία του Σίσυφου δεν κολλάει με τη επανάσταση και την ανταρσία. Η αναγκαιότητα του παραλόγου υποχωρεί στην ιδέα της πνευματικής ελευθερίας. Ο φιλόσοφος παροτρύνει την εξέγερση και μάλιστα πιστεύει ακράδαντα, επηρεαζόμενος ίσως από την αλληγορία του σπηλαίου και την αλήθεια του Πλάτωνος  , ότι καθήκον των πνευματικών ανθρώπων είναι να βοηθήσουν  τον άνθρωπο ενάντια σε ότι τον καταπιέζει , να βοηθήσουν την ελευθερία του ανθρώπου ενάντια στο μοιραίο που τον κυκλώνει.

«Ο ξένος»

    Ένα μυθιστόρημα που το συναντάμε στον ορισμό του αριστουργήματος στο λεξικό. Γράφεται το 1942 σε μια εποχή που οι φρικαλεότητες του πολέμου που προκαλεί ο ίδιος ο άνθρωπος αποτελούν πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες και τους στοχαστές. Ενισχύεται συνεχώς το συναίσθημα ότι είμαστε ανίσχυροι μπροστά στο παράλογο του πολέμου.  Σε αυτό το σημείο ο Σάρτρ με τον Καμύ θέτουν επιτυχώς τις βάσεις για το κίνημα του υπαρξισμού. Μιλώντας για υπαρξισμό εννοούμε ότι βρισκόμαστε σε μια ζωή που μας προκαλεί ανασφάλεια. Ο άνθρωπος νοιώθει ότι είναι εγκλωβισμένος σε αυτή την μιζέρια και νοιώθει ότι ο,τι και να κάνει δεν θα αλλάξει η κατάσταση. Πρέπει επομένως να αντιπαρατεθεί με την ίδια του την ύπαρξη για να βρει τη σωτηρία του. Ο υπαρξισμός σαν κίνημα έχει μεγάλη απήχηση στην εποχή του ψυχρού πολέμου. Το παρόν έργο του Άλμπερ απεικονίζει το φιλοσοφικό σύστημα του παραλόγου. Ο ξένος του μυθιστορήματος δεν είναι άλλος από τον Μερσώ. Επρόκειτο για έναν άνθρωπο που είναι ξένος ως προς τα πάντα. Είναι ξένος στην κοινωνία αλλά και ξένος ως προς τον ίδιο του τον εαυτό. Δεν πιστεύει σε τίποτα, ούτε στον θάνατο αφού η μετά θάνατον ζωή δεν τον απασχολεί και δεν υπάρχει και ο παραμικρός φόβος ή έστω το εσωτερικό ταρακούνημα για το θέμα του θανάτου. Ο ήρωας μας χαρακτηρίζεται από μια απίστευτη αδράνεια που κάνει τον αναγνώστη να αντιλαμβάνεται ότι τελικά η ευτυχία να είναι κρυμμένη σε ένα χάδι ή  στην αγκαλιά της θάλασσας. Αξίζει κανείς να δει και την ομώνυμη ταινία με πρωταγωνιστή τον Μαρτσέλο Μαστρογιάννι

«Η πανούκλα»

    Μυθιστόρημα του χωρισμού, όπως έχει μείνει γνωστό, γράφτηκε το 1947 την εποχή του ναζισμού. Ο συγγραφέας μας αντιτάσσεται στο σταλινικό και σε κάθε απολυταρχικό καθεστώς της εποχής, πράγμα που είναι σχήμα οξύμωρο μιας και η συγγραφική του παραγωγή οργιάζει αυτή την εποχή με αυτή τη θεματική φυσικά. Εκτός τούτου , μη ξεχνάμε ότι ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος σφράγισε επίσης τη συγγραφική του καριέρα. « Η πανούκλα» μιλά για τον χωρισμό, την απομόνωση και την ανασφάλεια που βιώνει ο άνθρωπος που δεν έχει ελπίδα για το μέλλον. Πραγματεύεται τον άνθρωπο που δεν ζει τελολογικά  σε ένα περιβάλλον που οι συνάνθρωποι του πολεμούν και πεθαίνουν για τη ζωή. Μέσω του έργου γνωρίζουμε τον Καμύ ποιητή και είρωνα.

«Οι δίκαιοι»

«Καταδίκασα πάντα την τρομοκρατία. Οφείλω να καταδικάσω επίσης μια τρομοκρατία, που επικρατεί στους δρόμους του Αλγέρι, και που μια μέρα μπορεί να πλήξει τη μάνα και την οικογένειά μου. Πιστεύω στη δικαιοσύνη, αλλά θα υπερασπιστώ τη μάνα μου πριν από τη δικαιοσύνη».

   Η 7^η τέχνη έχει την τιμή να φιλοξενεί ακόμα ένα έργο του συγγραφέα.  «Οι δίκαιοι» είναι μια φιλοσοφική πραγματεία περί ηθικής της επανάστασης. Ένα έργο που κατακρίνει τη βία ακόμα και όταν  επιβάλλεται στο πλαίσιο της επανάστασης. Ο βασικός ήρωας μας ο Κάλιαγιεβ είναι εραστής της ζωής και της ευτυχίας , επαναστατεί για την αγάπη , την ύψιστη δικαιοσύνη. Για τον φιλόσοφο η ζωή είναι το ύψιστο ιδανικό, καταδικάζει τον θάνατο και εναντιώνεται φυσικά στη θανατική ποινή. Ο ίδιος δηλώνει ότι είναι άκρως ανίκανος ως πολιτικός μιας και δεν μπορεί να επιδιώξει τον θάνατο του αντιπάλου. Υπάρχει ένας έντονος σεβασμός για τη ζωή , πράγμα που αντιτάσσεται πολύ όμορφα στο παράδοξο και παράλογο  του Καμύ. Η αντίφαση βρίσκει πρόσφορο έδαφος εκεί που το πράττειν γίνεται φένεσθαι και η ελευθερία ταυτίζεται με την υποταγή σε μια αξία.

Αποφθέγματα του Καμύ με ιδιαίτερη αξία

 «Ας γνωρίζουμε τι θέλουμε… ας μείνουμε με στέρεο πνεύμα… το πρώτιστο είναι να μην απελπιζόμαστε. Είναι αλήθεια πως ζούμε σε μια τραγική εποχή. Πάρα πολλοί συγχέουν το τραγικό με την απελπισία».

 «Είναι άσκοπο να κλαις για το πνεύμα, αρκεί να εργαστείς γι’ αυτό»

«Η απόλυτη ελευθερία χλευάζει τη δικαιοσύνη. Η απόλυτη δικαιοσύνη αρνιέται την ελευθερία. Για να γίνουν γόνιμες οι δύο αυτές έννοιες πρέπει να βρουν το όριό τους η μια μέσα στην άλλη: κανένας δεν εκτιμά την ελεύθερη θέση του αν δεν είναι δίκαιη, ούτε μπορεί αυτή να είναι δίκαιη, αν δεν είναι ελεύθερη. Η ελευθερία δεν είναι κατανοητή, χωρίς τη δυνατότητα να εκφράσει κάποιος καθαρά το δίκαιο και το άδικο»

Η ιδανική ελευθερία του  Αλμπέρ Καμύ , είναι η ελευθερία που δεν πατά κανείς επί πτωμάτων , μιλά για τον ατομική ελευθερία, όχι ατομική ευθύνη ,  χωρίς την υπονόμευση της ελευθερίας των άλλων. Μιλά καλύτερα για μια ελευθερία που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη δικαιοσύνη , τη συλλογική δικαιοσύνη. Μιλά για μια ελευθερία που δεν εκμεταλλεύεται τον ανθρώπινο πόνο, αντιστέκεται στη σιωπή και το ψέμα.