Δε δικαιούσαι συννεφάκι – Της Κατερίνας Δήμτσα

Μια αληθινή επανάσταση αξιών θα μας κάνει σύντομα να αμφισβητήσουμε την αμεροληψία και τη δικαιοσύνη πολλών από τις προηγούμενες και σημερινές πολιτικές μας… Μια αληθινή επανάσταση αξιών σύντομα θα κοιτάξει με ανησυχία την κραυγαλέα αντίθεση της φτώχειας και του πλούτου». – Martin Luther King Jr.

 

Θα ήθελα να μετρήσουμε πόσες φορές την τελευταία πενταετία  -ας θέσουμε ως όριο μόνο αυτό το διάστημα- κοιτάξαμε την πραγματικότητα σα χάνοι, γουρλώσαμε τα μάτια μας μπροστά στην κυβερνητική μας πολιτική, μείναμε ενεοί να κοιτάμε τους ειδησεογραφικούς τίτλους ή αισθανθήκαμε αυτή την καρδιακή “ανακοπή” δευτερολέπτων, σα να πέφτεις απότομα από μεγάλο ύψος. Κι είπαμε “να, είναι που έπεσα από τα σύννεφα!”

Αλλά στην πραγματικότητά μας, τη Μεγάλη Πραγματικότητα, αυτή που καθημερινά κεντάνε έξω από το σώμα μας, απορώ που ακόμα ψάχνουμε σύννεφο να πέσουμε. Απορώ που ακόμα είναι δόκιμη αυτή η έκφραση. Καθώς σε ένα σύστημα όπου λύνει και δένει ο καπιταλισμός, σύννεφα δεν υπάρχουν. Πριν βιαστείτε να μου πείτε πως καταντώ γραφική συσχετίζοντάς τα όλα με τον καπιταλισμό, ας σας εξηγήσω το εξής: Δε μιλάμε απλά για ένα σύστημα χρηματοοικονομικό. Ούτε καν για μια οικονομία από όπου εκπορεύονται απλά οι πολιτικές πρακτικές.  Μιλάμε για ένα σύστημα που απλώνει πλοκάμια σε όλα τα άλλα υποσυστήματα που αποτελούν μια κοινωνία, κι εν τέλει και σε κάθε κύτταρο που την απαρτίζει. Και το κύτταρο είσαι εσύ, εγώ, ο διπλανός μας και όλες οι μικρές πραγματικότητές μας.

Το γνωστό αφήγημα

 Η ιστορία του επιτυχημένου επιχειρηματία που ποζάρει με το γιοτ του ή την αστραφτερή έπαυλή του και τον σέβονται για τον «πλούτο» και τη σκληρή δουλειά του. Ενώ ο “τυχαίος ανθρωπάκος”, που ίσως κατοικεί σε μια περιοχή της χώρας που έχει ταλαιπωρηθεί από την ανεργία και την οικονομική ύφεση, που χάνει το σπίτι του, επικρίνεται επειδή δεν προσπαθεί περισσότερο. Μία από τις πιο διαδεδομένες προκαταλήψεις είναι η πεποίθηση ότι ζούμε σε έναν δίκαιο κόσμο και ότι επομένως οι άνθρωποι παίρνουν αυτό που τους αξίζει. Ανταμείβεσαι αν εργάζεσαι σκληρά. Επομένως, οι κοινωνικοοικονομικά μειονεκτούντες πρέπει να είναι τεμπέληδες, να μην έχουν κίνητρα και, ως εκ τούτου, να παίρνουν αυτό που τους αξίζει. (Kangas, 2003- Reyna, Henry, Korfmacher & Tucker, 2005- Shapiro, 2003- Smith, 2010).

Η ατομική ευθύνη.

Την τελευταία – τουλάχιστον- τετραετία ειπώνεται με ακριβώς αυτές τις λέξεις, απροκάλυπτα και με στόμφο, τόσο που κατέληξε λούμπεν αστείο. Συνειδητά, κατανοούμε πως η ευθύνη αυτή δεν βαραίνει τις δικές μας πλάτες κι όλη αυτή η ρητορική περί υπευθυνότητας από τους κυβερνώντες δεν αποτελεί παρά ένα πολύ ωραίο μασκάρεμα της δικής τους αναξιότητας, μια χειριστική ντρίμπλα, μια έκφραση της ευθυνοφοβίας τους. Ασυνείδητα όμως; Βρισκόμαστε σε ένα σύστημα όπου αυτό το πινγκ-πονγκ ευθυνών επιτρέπεται να στηθεί. Κι αυτή είναι μια αποτυχία, μια σαθρότητα στη βάση του οικοδομήματος που ονομάζουμε σύγχρονη κοινωνία. Υφίσταται στην πραγματικότητά μας  λοιπόν -ακόμα κι αν δεν αναφερόταν ρητά- χρόνια τώρα, εφόσον είναι άρρηκτα ζυμωμένη με την αρχή του καπιταλιστικού αφηγήματος που περιγράψαμε παραπάνω. Εν ολίγοις, αν ο αδηφάγος καπιταλισμός σε τραυματίσει, σε εξαθλιώσει, σε αφανίσει, είναι δική σου ευθύνη, γιατί είσαι ανάξιος και δεν προσπαθείς αρκετά.

Μας στοιχειώνει η ιδέα ότι δεν είμαστε αρκετά παραγωγικοί, αποφασισμένοι, εργατικοί, έξυπνοι ή ικανοί. Έτσι, εργαζόμαστε και εργαζόμαστε μέχρι να νιώσουμε ότι αξίζουμε ένα διάλειμμα, θεωρώντας ότι είναι φυσιολογικό να εξαντλούμε τον εαυτό μας στη δουλειά και νιώθοντας ενοχές για τις στιγμές ξεκούρασης. Η εξάντληση, το ξεζούμισμά μας, παύει να είναι ζήτημα, καθώς οι ώρες βαθύτατου άγχους, οι ώρες πιεστικής κούρασης μέχρι το σημείο του δεν αντέχω άλλο θεωρούνται ασήμαντες μπροστά στη λαμπρή επιτυχία της ολοκλήρωσης μιας εργασίας. Γιατρί αυτός μάθαμε πως είναι ο μόνος τρόπος να υπάρξουμε. Σιγά-σιγά, τέτοιες στιγμές μπαίνουν με ευκολία στην εβδομαδιαία ρουτίνα μέχρι να μην τις αμφισβητεί κανείς καθόλου.

Εσωτερικευμένος καπιταλισμός.

Αυτό το σενάριο και οι αρνητικές σκέψεις αυτομίσους που το συνοδεύουν είναι συμπτώματα του εσωτερικευμένου καπιταλισμού. Παρόλο που ο όρος δεν έχει εγκριθεί από κανένα επίσημο λεξικό, η δημοτικότητά του διατηρείται σε ηλεκτρονικές πλατρφόρμες. Όπως εξηγεί η εφημερίδα The Cornell Daily Sun, «Στο πλαίσιο του καπιταλισμού, τα άτομα αναγκάζονται να μεγιστοποιήσουν την παραγωγικότητα και να κερδίσουν τους ανταγωνιστές τους». Αυτή η κουλτούρα της αναγκαστικής παραγωγικότητας οδηγεί σε ένα «περιβάλλον ανταγωνισμού και αυτοεπιβαλλόμενου άγχους με το οποίο έχει γαλουχηθεί η σημερινή νεολαία». Ο εσωτερικευμένος καπιταλισμός υποδηλώνει ουσιαστικά ότι τα άτομα μεγαλώνουν ώστε να εξισώνουν την παραγωγικότητά τους με την αυτοεκτίμησή τους

Οι αυθαίρετες συνεπαγωγές.

Σε μια ελεύθερη αγορά, η κατώτατη γραμμή της βάσης του οικοδομήματος που ονομάζουμε «σύγχρονη κοινωνία» είναι απλά το κέρδος ή η απώλεια. Είναι ποσοτική, ψυχρή, περιοριστική και δεν αντικατοπτρίζει το ανθρώπινο κεφάλαιο – μόνο το οικονομικό κέρδος.  Είναι ιδιοτέλεια, καταναλωτισμός, τεχνάσματα. Οι διαβαθμίσεις της επιτυχίας μας είναι τόσο συνδεδεμένες με την καπιταλιστική κατώτατη γραμμή – οικονομική επιτυχία και υλικά αποτελέσματα – που δεν καθόμαστε να σκεφτούμε αν τα χαρακτηριστικά που δημιουργούν αυτές τις επιτυχίες μεταφράζονται στα «πράγματα» που χρειάζονται οι ανθρώπινες σχέσεις και ο άνθρωπος για να λειτουργήσουν και να ευδοκιμήσουν – συναισθηματική παρουσία, ενσυναίσθηση, σεβασμός, αμοιβαιότητα και αυτοκριτική.

Πιστεύουμε ότι η επιτυχία αναμένεται να είναι γενικευμένη – ένα άτομο που συσσωρεύει πλούτο θα μπορεί λογικά να επιτύχει και σε άλλους τομείς. Αυτή η υπόθεση οδηγεί συχνά σε απογοήτευση και στεναχώρια. Ένα άτομο μπορεί να είναι σε θέση να προσφέρει οικονομικά, αλλά όχι συναισθηματικά – επειδή τα δύο συστήματα είναι συχνά ασύνδετα. Σε ένα σύστημα που έχει ως γνώμονα το κέρδος, η πρώτη ύλη για την οικειότητα και τη σύνδεση σπάνια καλλιεργείται ή εκτιμάται. Η ενσυναίσθηση και ο αυτοστοχασμός συνήθως εμποδίζουν την επίτευξη κέρδους. Είναι δυνατόν οι ίδιες οι δεξιότητες που κάνουν ένα άτομο επιτυχημένο στις επιχειρήσεις να εμποδίζουν την επιτυχία του στις σχέσεις; Αμετανόητες ατάκες όπως «δεν είναι προσωπικό, είναι δουλειά…» υποκρύπτουν την ιδέα ότι οι δεξιότητες που απαιτούνται για την επιτυχία στις επιχειρήσεις μπορεί να μη μεταφράζονται στην πρώτη ύλη που απαιτείται για τη διατήρηση υγιών προσωπικών σχέσεων. Γεγονός είναι ότι οι μπίζνες είναι και προσωπικές, και η αποστείρωση των βάναυσων επιπτώσεων της ιδιοτελούς οικονομίας μέσω μιας τέτοιας φρασεολογίας δεν μας προστατεύει.

Οι έρευνες που εξετάζουν τις κοινωνικές ιεραρχίες δείχνουν ότι όσοι βρίσκονται στην κορυφή της ιεραρχίας έχουν καλύτερη ψυχική υγεία και  από εκείνους που βρίσκονται χαμηλότερα σε αυτές τις κοινωνικοοικονομικές ιεραρχίες. Τα οικονομικά μας συστήματα και τα συστήματα παροχής κινήτρων είναι ένα σκηνικό αποτυχίας και απογοήτευσης για εκείνους που είναι οι πιο ευάλωτοι να βιώνουν τα χειρότερα αποτελέσματα. Το σύστημα της ελεύθερης αγοράς έχει γίνει το έμβλημα μυριάδων συστημάτων στην κουλτούρα μας – εκπαιδευτικών, εμπορικών, μέσων ενημέρωσης, ιατρικών και πνευματικών. Γίνεται δύσκολο να διδάξουμε στα παιδιά ενσυναίσθηση και συναισθηματική διαχείριση όταν το σύστημα στο οποίο καλλιεργούνται και ενσωματώνονται δεν εκτιμά αυτές τις ιδιότητες. Γίνεται δύσκολο να προωθηθούν κυβερνητικά προγράμματα δαπανών που παρέχουν υγειονομική περίθαλψη, εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και υπηρεσίες ανακούφισης σε όσους μπορεί να αντιμετωπίζουν έναν οποιοδήποτε αριθμό προκλήσεων, διότι αυτό επηρεάζει αρνητικά τα αποτελέσματα και όπως θα υποστήριζε η επικρατούσα «σοφία»  κλέβει από τους πλούσιους και δίνει στους ανάξιους και τεμπέληδες φτωχούς. Η τάση τότε καθίσταται να κατηγορούνται και στη συνέχεια να τιμωρούνται εκείνοι που μπορεί απλώς να χρειάζονται υποστήριξη ή ένα στήριγμα σε έναν άνισο κόσμο. Επειδή το σύστημα δεν παρέχει ισότιμα ευκαιρίες σε όλα τα κοινωνικοοικονομικά στρώματα.

Το καπιταλιστικό σύστημα ποτίζεται, σκαλίζεται, φροντίζεται συστηματικά για τόσο πολύ καιρό, ώστε να έχει απλώσει κλώνους σε οτιδήποτε άλλο καλούμαστε σήμερα να χτίσουμε, όσο μικρό ή όσο μεγάλο κι αν είναι. Μέσα σε αυτό ξεκινήσαμε και καλούμαστε να συνεχίζουμε την προσωπική μάχη αντίστασης με νύχια και με δόντια στο αδηφάγο μοντέλο της ανάλγητης επιτυχίας. Εναν αγώνα τον οποίο δεν θα χρειαζόμασταν, αν τα φόντα του συστήματος στο οποίο ζούμε, μεγαλώνουμε, ζυμωνόμαστε, δίνουμε και λαμβάνουμε, δρούσαν βοηθητικά, υποστηρικτικά, ωφέλιμα.  Στη Μεγάλη μας Πραγματικότητα εντοπίζουμε παθογένειες, μαύρες σελίδες, εκμετάλλευση, τα χίλια στραβά της μοίρας μας και βιαζόμαστε να τα αποδώσουμε στη φύση του ανθρώπου.  Η φύση αυτή όμως ανήκει στον άνθρωπο που έχει – άκριτα και μη- ενσωματώσει  το καπιταλιστικό αφήγημα. Κι αν αρνιόμαστε να το εντοπίσουμε και να το παραδεχτούμε αυτό, πρέπει αν το πάρουμε απόφαση: Στον καπιταλισμό, δε δικαιούσαι ούτε συννεφάκι για να πέσεις.