Εκδοχές για τη κατάρρευση του Μυκηναϊκού πολιτισμού – Του Δημήτρη Αντώνενα

Το πώς προέκυψε η πτώση του Μυκηναϊκού κόσμου είναι ένα ερώτημα το οποίο απασχολεί τους ερευνητές για περισσότερα από 50 χρόνια. Παρόλες τις σοβαρές προσπάθειες να οδηγηθούν σε ένα συμπέρασμα στο ζήτημα, οι απαντήσεις περιορίζονται στην τεκμηρίωση ορισμένων αρχαιολογικών δεδομένων και στη διατύπωση κάποιων υποθέσεων. Σε αυτό το σημείο, πριν διατυπώσουμε αυτές τις υποθέσεις ώστε να γίνουν κατανοητές θα πρέπει να κάνουμε μια αναδρομή στα γεγονότα των τελευταίων αιώνων της 2^ης χιλιετίας π.Χ.

Η κατεξοχήν μυκηναϊκή περίοδος ξεκινά περίπου το 1400 π.Χ. και διαρκεί για περίπου δύο αιώνες. Η κοινωνία ευημερεί, κάτι το οποίο αντικατοπτρίζεται στην αρχιτεκτονική, με τη δημιουργία των ανακτόρων και των ακροπόλεων, καθώς και σε όλες τις εκφάνσεις της τέχνης. Οι πρώτες αναταραχές που θα λάβουν χώρα μεταξύ του 1230 και του 1225 π. Χ. στη Μεσόγειο επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τα μυκηναϊκά κέντρα τα οποία καίγονται ή καταστρέφονται, ενώ μερικά από αυτά δεν ξαναχτίζονται. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι όσα ανοικοδομήθηκαν ενίσχυσαν το αμυντικό τους σύστημα. Συγκεκριμένα, η ακρόπολη των Μυκηνών θα επεκτείνει το τοίχος της και θα δημιουργηθεί η υπόγεια κρήνη, στη Τίρυνθα τειχίζεται η κάτω Ακρόπολη και κατασκευάζονται υπόγειες σήραγγες για να εξασφαλιστεί η επάρκεια σε νερό, στη βόρεια πλευρά της ακρόπολης των Αθηνών υπάρχει ήδη μία υπόγεια κρήνη, ενώ η Πύλος ενισχύεται σε κάποια «ευαίσθητα» σημεία(Βασιλικου Ν. 1995 σελ. 405). Τα ανάκτορα του Ορχομενού, του Γλα στη Βοιωτία, της Κρίσας στη Φωκίδα, το Μενελάιον στη Σπάρτη, εγκαταλείπονται χωρίς σημάδια μαζικών καταστροφών. Τα γεγονότα αυτά δημιουργούν φυσικά την αίσθηση εξωτερικής απειλής(Bani D. Σελ.5).

Ο 12^ος αιώνας θα στιγματιστεί από τις μεγάλες επιδρομές «των λαών της θάλασσας» και τη λεγόμενη «κάθοδο των Δωριέων». Όλοι οι πολιτισμοί που εντοπίζονται στη μεσόγειο βίωσαν αναταραχές, επιδρομές και μετακινήσεις. Σε αυτή τη περίοδο καταστράφηκαν, από επιδρομές των λαών της θάλασσας, το κράτος των Χετταίων, η Τροία και η Κύπρος. Το ισχυρότερο κράτος της περιοχής, η Αίγυπτος, αντιμετώπισε με επιτυχία την εισβολή των λαών της θάλασσα κατά το 1191 π.Χ. σε μια μάχη που μνημονεύεται στα ανάγλυφα του ναού του Ραμσή στο Μεντινετ – Αμπού, παρόλα αυτά θα μπει και αυτό σε μια περίοδο παρακμής από το 1100 π.Χ. Τα μυκηναϊκά ανάκτορα καταστρέφονται κατά το 1200 π.Χ. και μαζί με αυτά εξαφανίζεται η βασιλεία, ενώ οι τέχνες διανύουν περίοδο παρακμής. Επίσης σημαντικό γεγονός είναι ότι χάνεται και η γραφή που είχε αναπτυχθεί στον Ελλαδικό χώρο και επιβίωνε μέσω τον ανακτορικών αρχείων. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι η Ελλάδα ερήμωσε, καθώς σύμφωνα με υπολογισμούς ο πληθυσμός έπεσε στο ένα δέκατο σε σχέση με αυτόν που υπήρχε κατά τα μέσα του 13^ου αιώνα, το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων εξολοθρευτικέ η μετοίκησε προς πιο ήρεμες περιοχές(Βασιλικού Ν.1995 σελ.402-403).

(«κρατήρας των πολεμιστών» Εικονιστικού ρυθμού, 12ος αιώνας π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό
Μουσείο)

Το εύλογο ερώτημα που προκύπτει είναι, ποια ή ποιες είναι οι αιτίες όλων αυτών καταστροφών. Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν ότι μια ξαφνική κλιματική αλλαγή δημιούργησε προβλήματα διαβίωσης και ανάγκασε τους πολίτες να εγκαταλείψουν τους οικισμούς τους. Η θεωρία δεν φαίνεται να ευσταθεί καθώς η χρονολογική διάρκεια της κατάρρευσης διαρκεί για δύο αιώνες, ενώ δεν δικαιολογείται η τείχιση των ανακτόρων στην οποία αναφερθήκαμε (Mosse C. και Shnapp G. 2015 σελ.102-103). Άλλοι αναφέρουν ότι οι καταστροφές επήλθαν από το εσωτερικό από κάποια ταξική επανάσταση ή από έριδες εντός των ανακτόρων. Όσον αφορά τη ταξική επανάσταση το βασικό επιχείρημα των πολέμιων της άποψης είναι ότι δεν θα μπορούσε να έχει τόσο μεγάλη κλίμακα ώστε να καταστραφούν όλα τα ανάκτορα, ενώ οι αναφορές για διενέξεις εντός των ανακτόρων, αν και λογική υπόθεση λόγω της ευρύτερης έντασης που υπήρχε, δεν δικαιολογεί την απομάκρυνση των κατοίκων. Στις περισσότερες περιπτώσεις μελετητές συμφωνούν στην υπόθεση ότι τα ανάκτορα καταστρέφονται από εξωτερικούς εχθρούς. Μερικοί ερευνητές ανέφεραν τους Δωριείς ως υπαίτιους των καταστροφών, τα αρχαιολογικά ευρήματα όμως δεν συγκλίνουν προς αυτήν την άποψη, διότι μετά το τέλος των καταστροφών τα πολιτισμικά δεδομένα εξακολουθούν να παραμένουν κατά βάση μυκηναϊκά και δεν υπάρχει ουσιαστικά εισαγωγή πολιτισμικών στοιχείων και ειδικότερα στις περιοχές που είναι γνωστό ότι εντάχθηκαν οι Δωριείς. Αντίστοιχα οι αναφορές για καταστροφές από τους Ιλλυριούς δεν μπορούν να επιβεβαιωθούν από τις πηγές. Η θεωρία ότι υπεύθυνοι της καταστροφής είναι οι λαοί της θάλασσας φαίνεται βάσιμη, αλλά δεν υπάρχει κανένας τρόπος να συνδεθούν οι Μυκηναίοι με τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στην ανατολική Μεσόγειο(Βασιλικού, 1995 σελ. 405-407).

Αν τις θεωρίες αυτές τις εξετάσουμε μεμονωμένα δεν μπορούν να μας δώσουν μια ασφαλή εξήγηση, έτσι αν θέλουμε να καταλήξουμε σε ένα λογικό συμπέρασμα θα πρέπει να παρατηρήσουμε πιο προσεκτικά τα γεγονότα στο κόσμο της εποχής του Χαλκού. Όπως αναφέρει ο Δρ. Eric Clain, πολύ εύστοχα «θα πρέπει να συντελέστηκε μια «τέλεια καταιγίδα» από καταστροφικά γεγονότα». Είναι βέβαιο ότι οι καταστροφές των πολιτισμών της ανατολικής Μεσογείου διέκοψαν τις επαφές μέσω του εμπορίου που ήταν το κύριο μέσο της οικονομικής ανάπτυξης των ανακτόρων, οι μυκηναίοι ως ένας εξωστρεφής πολιτισμός δεν μπόρεσαν να ορθοποδήσουν και κατέρρευσαν. Μέσα σε αυτό το κλίμα πιθανόν να δημιουργήθηκαν κοινωνικές και πολιτικές αναταραχές, που σε ορισμένες περιπτώσεις να συνδυάστηκαν από φυσικά φαινόμενα και επιδρομές λαών(«Μυκηναϊκός Κόσμος» σελ. 10-12).

Δημήτρης Αντώνενας

Πηγές

Βασιλικού Ντόρα « Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός» Βιβλιοθήκη της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρίας Αρ. 152, Αθήνα, 1995

Mosse Claude και Shnapp Gourbeillon Annie «Επίτομη ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας» Δεκέμβριος 2015

Bani D. «Από τη πτώση των ανακτόρων στην άνοδο της πόλης» https://www.academia.edu/8903507/ΚΕΦΑΛΑΙΟ_IV_ΑΠΟ_ΤΗΝ_ΠΤΩΣΗ_ΤΩΝ_ΑΝΑΚΤΟΡΩΝ_ΣΤΗΝ

Clain E. «Πως καταστράφηκε ο Μινωικός και Μυκηναϊκός πολιτισμός» 19/05/18 https://www.thepressroom.gr/ellada/pos-katastrafike-o-minoikos-kai-mykinaikos-politismos

«Ο Μυκηναϊκός κόσμος» https://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:74pwc55Ww0IJ:https://eclass.uop.gr/modules/document/file.php/LITD280/%25CE%259F%2520%25CE%259C%25CE%25A5%25CE%259A%25CE%2597%25CE%259D%25CE%2591%25CE%2599%25CE%259A%25CE%259F%25CE%25A3%2520%25CE%259A%25CE%259F%25CE%25A3%25CE%259C%25CE%259F%25CE%25A3.doc+&cd=7&hl=el&ct=clnk&gl=gr