Ο σκύλος από το παρελθόν στο σήμερα – Του Γιώργου Τσαμίλη
Εισαγωγή
Έχοντας ήδη περάσει στη δεύτερη περίοδο καθολικού υποχρεωτικού εγκλεισμού, και όντας αβέβαιοι για το πότε θα ολοκληρωθεί, ο σκύλος και πάλι αναμένεται να συνεισφέρει ευεργετικά στη ψυχολογία του ατόμου, τόσο άμεσα μέσα από την προσφιλή παρουσία του, όσο και έμμεσα ως αιτία για την προσωρινή «απόδραση» του ατόμου από το σπίτι. Το ευγενές λαγωνικό, ενταγμένο αιώνες τώρα στο κόσμο των ανθρώπων λαμβάνοντας μέρος σε πάσης φύσεως πτυχές της ζωής, αποτέλεσε και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας του είδους μας. Ωστόσο, πόσα γνωρίζουμε για την κοινή μας πορεία μέσα στο χρόνο;
Στο παρόν άρθρο γίνεται προσπάθεια, να εξερευνηθούν εν συντομία κάποιες χαρακτηριστικές πτυχές της φιγούρας του σκύλου από την προϊστορία του ελλαδικού χώρου έως και την ύστερη κλασική περίοδο. Έπειτα, με αφορμή τα γεγονότα που βιώσαμε κατά την 47η επέτειο του Πολυτεχνείου, κάνοντας ένα χρονικό άλμα αιώνων, θα παρουσιάσουμε τον Λουκάνικο, και τον Negro Matapaco από την Χιλή, ως φόρο τιμής στους τετράποδους αγωνιστές, εξετάζοντας ένας ακόμα ρόλο που έχει αναπτύξει ο σκύλος στη κοινωνία του σήμερα.
Μπορεί ο χαρακτηρισμός του σκύλου ως του «πιο πιστού φίλου του ανθρώπου» να είναι πλέον γενικά αποδεκτός αλλά το πώς και πότε ο σκύλος από άγριο ζώο έφτασε να είναι αναπόσπαστο κομμάτι του κόσμου των ανθρώπων αποτελεί έως και σήμερα ένα εν πολλοίς άγνωστο αν και ιδιαίτερα προσφιλές αντικείμενο επιστημονικής έρευνας. Πλήθος τεχνέργων καταδεικνύει ότι ήδη από την προϊστορική εποχή τα σκυλιά είχαν αναπτύξει σχέσεις με το ανθρώπινο είδος. Φαίνεται πως οι ικανότητες (κυρίως οι κυνηγετικές) του ζώου είχαν αναγνωριστεί και εκτιμηθεί από πολύ νωρίς, αποτελώντας βασικό παράγοντα για την δημιουργία μίας ιδιότυπης σχέσης συνεργασίας (άνθρωπος και σκύλος κυνηγούν μαζί) . Η σχέση του σκύλου με τον άνθρωπο, ωστόσο, στο πέρασμα των χιλιετιών δεν παύει να εξελίσσεται και να λαμβάνει σταδιακά τη μορφή μιας σχέσης όπου κυριαρχεί η γόνιμη συντροφική αλληλεγγύη. Αρχικά, ωστόσο, η μορφή του σκύλου εμφανίζεται κυρίως να συνοδεύει κυνηγούς[1] , να στέκει στο πλευρό ιερών μορφών[2], όπως ο «αφέντης των ζώων» ή να μάχεται θηρία[3], παράλληλα όμως, τίκτεται η ανάπτυξη μίας σχέσης εμπιστοσύνης και ο σκύλος όπως παρατηρούμε σε τέχνεργα των ιστορικών περιόδων σταδιακά, πέρα από μαχητής γίνεται⸱ φύλακας, προστάτης και πιστός φίλος.
Προϊστορία και Ιστορικοί χρόνοι
Οι πρώτες καλλιτεχνικές αποτυπώσεις του σκύλου στον Ελλαδικό χώρο εντοπίζονται σε νεολιθικά ειδώλια από την περιοχή των Σιταγρών και των Σερβίων, ωστόσο, η μορφή του είναι έντονα σχηματοποιημένη με αποτέλεσμα η ταύτιση του να είναι επισφαλής. Με το πέρασμα στην Εποχή του Χαλκού η μορφή του σκύλου συνεχίζει να απέχει από τη φυσιοκρατία, ωστόσο σε μερικά ευρήματα, όπως π.χ. σε χρυσή μυκηναϊκή κύλικα από τα Δενδρά Αργολίδας του 13ου αι. π.Χ.[4] η σχεδίαση των σκύλων είναι τόσο ρεαλιστική και κοντά στα φυσιοκρατικά πρότυπα που κάνει δυνατή τη συσχέτιση με συγκεκριμένη ράτσα. Το τέλος του μυκηναϊκού πολιτισμού γύρω στο 1050 π.Χ. και η περίοδος εσωτερικής αναδιοργάνωσης που ακολούθησε, είχε ως αποτέλεσμα μία εμφανή οπισθοδρόμηση, τουλάχιστον στην τέχνη της αγγειογραφίας, καθώς η μορφή του σκύλου όχι μόνο απομακρύνεται από τη φυσιοκρατία, αλλά ακόμα εγκλωβίζεται σε ζώνες δίχως σαφή ρόλο ως επαναλαμβανόμενες μαύρες μορφές. Παρά ταύτα, την ίδια περίοδο δημιουργούνται χάλκινα συμπλέγματα γεμάτα ένταση και ζωντάνια[5], στα οποία αν και η μορφή του σκύλου επίσης παριστάνεται σχηματοποιημένη, προμηνύουν την επερχόμενη ανάκαμψη και άνθηση της τέχνης. Πράγματι, κατά την πρώιμη Αρχαϊκή περίοδο γνωστή και ως Ανατολίζουσα περίοδο, το ευγενές λαγωνικό ξεκινά να παρουσιάζεται φυσιοκρατικότερα και μέχρι τα τέλη της Αρχαϊκής περιόδου παρατηρείται εξαιρετική αύξηση των ευρημάτων με τη μορφή του σκύλου, με μεγάλη ποικιλία θεμάτων ενώ ακόμα σημαίνεται η αρχή παρουσίασης με μεγαλύτερη σαφήνεια διάφορων πτυχών τόσο της ζωής του λαγωνικού όσο και σκηνών με μυθολογική υπόσταση που δεν εντοπίζονταν παλαιότερα[6]. Μετέπειτα, η κλασική περίοδος αποτελεί μία «χρυσή εποχή» και για την μορφή του λαγωνικού, που εντοπίζεται με αρμονικές αναλογίες και εξαιρετικές λεπτομέρειες, ενώ εμφανίζεται σε όλες τις μορφές τέχνης με άψογες παραστάσεις εμπνευσμένες από την καθημερινότητα ή τον μύθο.
Μέσα από την εξέταση των τεχνέργων παρατηρείται πως οι ρόλοι και οι ιδιότητες που αποδίδονται στο σκύλο αναπτύσσονται σε τρείς βασικούς τομείς: α) τις καθημερινές δραστηριότητες, β) τις σκηνές με μυθολογικό και θρησκευτικό περιεχόμενο και γ) τις περιπτώσεις που ο σκύλος έχει διακοσμητικό ρόλο. Γίνεται κατανοητό πως το μεγαλύτερο ποσοστό καθώς και τη μεγαλύτερη ποικιλία παρουσιάζουν οι καθημερινές σκηνές, οι οποίες υποδιαιρούνται σε μικρότερες ενότητες – ο ρόλος του σκύλου ως κυνηγού, ως συνοδού του ανθρώπου στον πόλεμο- ενώ ακόμα παρουσιάζεται η θέση του σκύλου στο πλευρό των ανθρώπων κατά την καθημερινότητα τους. Το μεγαλύτερο ποσοστό κατέχουν οι απεικονίσεις του σκύλου ως κυνηγού καθώς όπως γίνεται αντιληπτό αυτή πρέπει να ήταν και η βασικότερη ιδιότητά που του αποδιδόταν. Επίσης η παρουσία του σκύλου ως συνοδού του αφεντικού του σε πολεμικές συρράξεις φαίνεται πως κέντριζε το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών και ως ένας ακόμα γενναίος πολεμιστής απαθανατιζόταν πηγαίνοντας στη μάχη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί έργο του Πολυγνώτου του Θάσιου, ο οποίος είναι γνωστός και ως ένας από τους σημαντικότερους ζωγράφους των αρχών του 5ου αιώνα. Ο προαναφερθείς φαίνεται πως είχε αποπερατώσει ζωγραφική σύνθεση στην Ποικίλη Στοά με θέμα τη μάχη του Μαραθώνα, ενώ κατά τον Κλαύδιο Αιλιανό (Περί ζώων ιδιότητος, VII, 38) σε αυτή τη ζωγραφική σύνθεση εμφανιζόταν σκύλος, ο οποίος είχε πολεμήσει γενναία στο πλευρό των Αθηναίων κατά των Περσών.
«Ὑρκανοῖς καὶ Μάγνησιν οἱ κύνες συνεστρατεύοντο, καὶ ἦν καὶ τοῦτο συμμαχικὸν ἀγαθὸν αὐτοῖς καὶ ἐπικουρικόν. συστρατιώτην δέ τις Ἀθηναῖος ἐν τῇ μάχῃ τῇ ἐν Μαραθῶνι ἐπήγετο κύνα, καὶ γραφῇ εἴκασται ἐν τῇ Ποικίλῃ ἑκάτερος, μὴ ἀτιμασθέντος τοῦ κυνός, ἀλλὰ ὑπὲρ τοῦ κινδύνου μισθὸν εἰληφότος ὁρᾶσθαι σὺν τοῖς ἀμφὶ τὸν Κυνέγειρον καὶ Ἐπίζηλόν τε καὶ Καλλίμαχον. ἔστι δὲ καὶ οὗτοι καὶ ὁ κύων Μίκωνος γράμμα. οἳ δὲ οὐ τούτου, ἀλλὰ τοῦ Θασίου Πολυγνώτου φασίν.»
Η καθημερινή επαφή του ζώου με τους ανθρώπους συνδέεται με το πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας με δύο τρόπους: πρώτον ο τρόπος ζωής του σκύλου τράβηξε το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών με αποτέλεσμα να αποτυπώσουν το λαγωνικό αφιλτράριστα ως κεντρικό θέμα σε απλές στιγμές της καθημερινότητας του τονίζοντας τη ζωώδη πλευρά του, και δεύτερον ως μία μορφή ακόμα και ασυνείδητης εξύμνησης, συμπεριλάμβαναν το σκύλο σε πάσης φύσεως πτυχές της καθημερινής ζωής στο πλευρό των ανθρώπων, υπογραμμίζοντας πως αποτελεί κομμάτι της κοινωνίας. Ακόμα η αρχαιότατη σχέση του σκύλου με τον άνθρωπο είχε ως αποτέλεσμα να συμπεριληφθεί και σε θρησκευτικές δοξασίες, οι οποίες με το πέρασμα των αιώνων μεταπλάστηκαν και αφομοιώθηκαν από τη κουλτούρα της εκάστοτε περιοχής δημιουργώντας μύθους και εορτές στις οποίες ο σκύλος λάμβανε μέρος είτε ως βασικός πρωταγωνιστής είτε ως δευτερεύουσα φιγούρα. Επιπλέον, φαίνεται πως η εγκάρδια φύση του σκύλου και ίσως η ευχάριστη διάθεση που προκαλούσε στον άνθρωπο, ενθάρρυνε τη δημιουργία έργων στα οποία ο ρόλος του ήταν διακοσμητικός.
Τέλος, γίνεται κατανοητό πως ανεξαρτήτως περιόδου, μορφής τέχνης και ρόλου που του αποδόθηκε ο σκύλος ήταν όπως είναι και σήμερα, ένα σημαντικό κομμάτι στη ζωή του ανθρώπου, το οποίο εκτιμήθηκε, αποτυπώθηκε και εξυμνήθηκε σε μεγάλο βαθμό όπως άξιζε σε μία τετράποδη ευγενική μορφή που συντρόφευε και συντροφεύει τον άνθρωπο.
Ο σκύλος στην εποχή μας
Στην εποχή μας, αν και γίνεται κατανοητό πως η αποτύπωσή του σκύλου έχει αλλάξει χαρακτήρα έχοντας χάσει το οποιοδήποτε μυσταγωγικό περίβλημα που πιθανώς κατείχε στην αρχαιότητα, συνεχίζει να λαμβάνει εξέχουσα θέση τόσο στην καθημερινότητα μας όσο και στην τέχνη. Διατηρώντας τους ρόλους που ανέπτυξε κατά το παρελθόν, παράλληλα ο σκύλος στην εποχή μας λειτουργεί ως αρωγός σε ανθρώπους με ψυχικές ασθένειες, ως μέλος ομάδων διάσωσης από φυσικές καταστροφές, ακόμα και ως σύντροφος και συναγωνιστής ενάντια των ομάδων καταστολής.
Οι σκύλοι αγωνιστές γνωστοί και με τον αγγλικό όρο “Riot Dogs” στους χαλεπούς καιρούς που διανύουμε έχουν λάβει εξέχουσα αναγνώριση από πλήθος κόσμου. Χαρακτηριστικά παραδείγματα από τον Ελλαδικό χώρο αποτελούν ο Κανέλλος που έλαβε μέρος στις εξεγέρσεις του 2008 και ο διάδοχος του Λουκάνικος, ο οποίος με την συμμετοχή του στις εξεγέρσεις του 2011 έγινε παγκόσμιο σύμβολο. Το είδαμε να δεσπόζει σε ξένα ειδησεογραφικά κανάλια, βρέθηκε στο περιοδικό Time, αλλά κυρίως, ως πρεσβευτής της ελευθερίας, ως σύντροφος στο πλευρό του λαού, και ως αγωνιστής ενάντια στη καταστολή και υπονόμευση των δικαιωμάτων του ανθρώπου, αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για μουσικούς και άλλους καλλιτέχνες. Τον Ιούνιο του 2011 ο Αμερικανός τραγουδιστής και τραγουδοποιός David Rovics κυκλοφόρησε τραγούδι με τίτλο “The riot dog” αφιερωμένο στους αγώνες του Λουκάνικου στο πλευρό των εξεγερμένων[7]. Αργότερα, στις 21 Μαΐου / κατ’άλλους στις 9 Οκτωβρίου του 2014 ο Λουκάνικος με την υγεία του επιβαρυμένη από την επανειλημμένη εισπνοή δακρυγόνων αφήνει την τελευταία του πνοή και εμφανίζεται ξανά σε άρθρα, εφημερίδες, και σκίτσα σε όλο τον κόσμο, ενώ επίσης ως ύστατη μορφή αποθέωσης φιλοτεχνείται graffiti με την μορφή του να πλαισιώνεται από τις φράσεις “All Dogs Go to Heaven” και «Τα δακρυγόνα μαζί τα φάγαμε». Ακόμα, τον Δεκέμβριο του 2019 κυκλοφόρησε βιβλίο-παραμύθι στη μνήμη του, από την Χριστίνα Ταράτσα με τίτλο «Επαναστάτης Λουκάνικος».
Εικόνα 1
Graffiti προς τιμή του Λουκάνικου στην οδό Ρήγα Παλαμήδου στου Ψυρρή, Αθήνα
Εξύμνηση αντίστοιχου μεγέθους έχει κερδίσει κι ένας σκύλος, o Negro Matapacos, στην άλλη άκρη του κόσμου και πιο συγκεκριμένα στη Χιλή. Το όνομα του προέρχεται από το χρώμα του τριχώματος του (Negro = Μαύρος) και από την στάση του απέναντί στις αστυνομικές ομάδες καταστολής (Mata = γ’ ενικού Ενεστώτα του ισπανικού ρήματος “σκοτώνω” και Paco(s) = που στη Χιλιανή αργκό σημαίνει “αστυνομικός”). Όπως και ο Κανέλλος έτσι κι ο Matapaco ήταν γνωστός στους κύκλους των φοιτητών. Έλαβε μέρος στις εξεγέρσεις του 2011 και χαρακτηριζόταν από τα ΜΜΕ ως ο Χιλιανός Λουκάνικος λόγω της κοινής στάσης τους απέναντι στους εξεγερμένους και τις αστυνομικές αρχές. Αργότερα, τον Δεκέμβριο του 2013 κυκλοφόρησε ντοκιμαντέρ με τίτλο “Matapaco” το οποίο μάλιστα κέρδισε τον τίτλο καλύτερου ντοκιμαντέρ στο φεστιβάλ Santo Tomás[8]. Μετά τον θάνατο του (26 Αυγούστου 2017), κατά τις εξεγέρσεις του 2019-2020 έγινε σύμβολο, ενάντια στην αστυνομική βία και καταστολή, καθώς και ως υπέρμαχος της αξιοπρέπειας και της ελευθερίας. Η μορφή του αποτυπώθηκε καλλιτεχνικά με αγάλματα και graffiti από την Χιλή μέχρι και τη Νέα Υόρκη, ενώ η φιγούρα του χρησιμοποιήθηκε ως υποστηρικτικό σύμβολο του κινήματος Black Lives Matter που ξέσπασε στην Αμερική μετά την δολοφονία του George Floyd από αστυνομικούς.
Εικόνα 2
Μαύρο σκύλος με μπαντάνα, έργο του Munoz στα πλαίσια των εξεγέρσεων για τον θάνατο του George Floyd
Κατακλείδα
Στο άρθρο αυτό έγινε προσπάθεια να επιτευχθεί μία συνοπτική παρουσίαση της μορφής του σκύλου ως αποτύπωμα της ζωής του παρελθόντος μέχρι τους τετράποδους αγωνιστές του σήμερα. Γίνεται κατανοητό πως το ευγενές λαγωνικό από την αρχαιότητα, έστω και έμμεσα, βρήκε θέση στην κοινωνία των ανθρώπων. Διατηρώντας αυτή την θέση, παρατηρούμε πως στην κοινωνία του σήμερα λαμβάνει μέρος στα κοινά ως «ενσυνείδητος πολίτης», δρώντας κάποιες φορές πιο ενεργά από δίποδα αυτοαποκαλούμενα μέλη της κοινότητας. Οι δράσεις αυτές είναι που ανύψωσαν τον σκύλο πάνω από οποιαδήποτε άλλη προηγούμενη ιδιότητα και ρόλο που του είχε αποδοθεί. Ο σκύλος έγινε ήρωας και σύμβολο ευγενών αρχών όπως της αξιοπρέπειας, της ελευθερίας και της δικαιοσύνης, κάνοντας φανερό πως η αρετή δεν είναι προνόμιο των ανθρώπων, αλλά αγαθό που κερδίζεται από τις πράξεις μας.
Κατάλογος Προέλευσης εικόνων
Εικόνα 1: https://www.lifo.gr/team/bitsandpieces/52021
Εικόνα 2: https://oaklandmurals.com/?p=7268
Βιβλιογραφία και Πηγές
Levi, D., (1925-1926) “Le cretule di Haghia Triada e di Zakro”, Annuario della scuola archeologica di Atene, volume VIII-IX, Bergamo istituto Italiano d’arti grafiche 1929-VII
Marinatos N., (1993) Minoan religion, ritual, image and symbol, Columbia, S. C, university of South Carolina press
Rolley, C., (2006) Η ελληνική γλυπτική, Αθήνα, εκδόσεις Καρδαμίτσα
Σακελλαρίου, Α., (1996) Μυκηναϊκή σφραγιδογλυφία, Αθήνα, Υπηρεσία Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου. Αρ. 8
Τιβέριος, Μ., (1996) Αρχαία αγγεία, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών
Τσαμίλης, Γ., (2018) Ο σκύλος στην τέχνη από τη Νεολιθική έως την Υστεροκλασική εποχή, Πτυχιακή εργασία, Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Αιμιλία Μπάνου, Συνεπιβλέπουσα καθηγήτρια: Ελένη Ζυμή, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Σχολή ανθρωπιστικών επιστήμων και πολιτισμικών σπουδών, Τμήμα ιστορίας, αρχαιολογίας και διαχείρισης πολιτισμικών αγαθών
Φωτόπουλος, Δ., Δεληβορριάς, Α., (1997) Η Ελλάδα του Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα, εκδόσεις: Α. Πετρουλάκης
https://en.wikipedia.org/wiki/Riot_dog
https://www.bbc.com/news/world-europe-29565725
https://workingclasshistory.com/2019/08/26/negro-matapacos-chiles-riot-dog/
https://workingclasshistory.com/2019/10/05/loukanikos-the-most-famous-greek-riot-dog/
https://en.wikipedia.org/wiki/Negro_Matapacos
[1] Σακελλαρίου Α., 1966, σ.101
[2] Marinatos N., 1993, σ. 169
[3] Levi, D., 1925-1926, σ. 111
[4] Φωτόπουλος, Δ., Δεληβορριάς, Α., 1997, σ.63, εικ.74
[5] Rolley, C., 2006, σ.142, εικ.95
[6] Τιβέριος, Μ., (1996), σ.70,71, εικ.26
[7] David Rovics – The Riot Dog https://www.youtube.com/watch?v=bR_97V59LbE&t
[8] Ντοκιμαντέρ αφιερωμένο στον Matapaco https://www.youtube.com/watch?v=wiEFhAAWCiw
- 34
- 975
