Μεταλλεία Σερίφου: τόπος ανθρώπινης εξαθλίωσης – Της Ηλιάνας Μ.

 

Ταξιδεύοντας..αυτό το καλοκαίρι, ο δρόμος μου με έβγαλε στο νησί της Σερίφου! Φτάνοντας..απ’ το λιμάνι κιόλας, αισθάνεσαι την γαλήνη που πλημμυρίζει τον τόπο τούτο. Ρίχνοντας μια ματιά γύρω- τριγύρω θα θαυμάσεις απέραντες εκτάσεις άγονης γης και ανάμεσα τους να σχηματίζονται μικρά γραφικά χωριουδάκια με φιλόξενους και καλοσυνάτους ανθρώπους. Ανηφορίζοντας στα κυκλαδίτικα σοκάκια της Χώρας θα σου δοθεί η ευκαιρία να αγναντέψεις πανοραμικά την κάτοψη του μέρους και να υποκλιθείς στην ανιδιοτέλεια με την οποία αγκαλιάζει η θάλασσα κάθε του γωνιά. Αν παρατηρήσεις όμως βαθύτερα στα μάτια των κατοίκων…και πίσω απ’ την ανυπέρβλητη ομορφιά που σε περιβάλλει σ΄αυτό το νησί, θα διακρίνεις ντόπιους πονεμένους… πονεμένους αλλά δυνατούς!

Η ιστορία του τόπου τους ξεχειλίζει στα βλέμματα τους και στο αίσθημα περηφάνιας που κυριαρχεί στην ενέργεια τους. Περηφάνια για την δύναμη που επέδειξε η εργατική τάξη και επαναστάτησε εναντίον των εργοδοτών της. Φυσικά, αναφέρομαι στην ταξική σύγκρουση που διαδραματίστηκε το 1916, στα μεταλλεία της Σερίφου. Πρόκειται για μία από τις σημαντικότερες συγκρούσεις του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα, η οποία είναι γνωστή στους κατοίκους του νησιού, κατά πλειοψηφία από διηγήσεις δικών τους προσώπων. Παρά τις δεκαετίες που έχουν εκπνεύσει από τότε, όλοι γνωρίζουν και όλοι διαιωνίζουν τα γεγονότα.

Η Σέριφος είχε μεταλλευτική δραστηριότητα αιώνων. Το 1885 ξεκινάει μια σημαντική περίοδος εκμετάλλευσης του ορυκτού πλούτου του νησιού (κυρίως του σιδηρομεταλλεύματος) απ’ τον Γερμανό μεταλλειολόγο Αιμίλιο Γρόμαν. Μαζί με την εταιρεία  «Σέριφος –Σπηλιαζέζα» αναλαμβάνει εργολαβικά την εξόρυξη. Η μεταλλευτική δραστηριότητα πρόσφερε αρκετές θέσεις εργασίας, με αποτέλεσμα τη ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση του νησιού. Οι συνθήκες της δουλειάς όμως ήταν εξαθλιωτικές και δραματικές. Ο Γρόμαν ανάγκαζε τους ιδιοκτήτες των μικρών κλήρων να του εκχωρούν τα χωράφια τους, χωρίς να τους αποδίδει αντίτιμο, με αντάλλαγμα ένα ισχνό μεροκάματο. Οι εργοδότες είχαν μαζί τους στο νησί και ομάδες πιστών τους υπαλλήλων, που λειτουργούσαν ως επιστάτες και μαγκουροφόροι.

Μελετώντας εξιστορήσεις του Γεωργίου Λιβανίου, του μοναδικού εν ζωή προέδρου του σωματείου των μεταλλωρύχων (1958-’60) μεταφέρθηκα νοητά στην εποχή της εξέλιξης των γεγονότων και αφουγκράστηκα τις σκληρές διαταγές στις οποίες υπάκουαν οι εργάτες, ανήμποροι να αντιδράσουν. Βίωναν μια καταναγκαστική υποταγή στη βαρβαρότητα της ηγεμονεύουσας αστικής τάξης. Χαρακτηριστικά αναφέρει: «Δουλεύανε από ήλιο σε ήλιο, με το χάραμα της ημέρας έπρεπε να βρίσκονται στην είσοδο της κάθε στοάς και με τη δύση του ηλίου να σχολάνε. Τον ήλιο τον βλέπανε μόνο κάθε Κυριακή και όλα αυτά για ένα μεροκάματο που έφτανε ίσα – ίσα για να ζουν. Η ζωή τους δε μετρούσε για τους εργοδότες».

Τα όσα διηγείται ο παλιός μεταλλωρύχος αποτυπώνουν την ένταση και το βαθμό της εκμετάλλευσης μέσα από την αγριότητα στις μορφές και το περιεχόμενό της. Αντανακλώνται οι συνθήκες δουλειάς και οι συνθήκες ζωής των εργατών. Η αφήγηση του βετεράνου μεταλλωρύχου συνδικαλιστή είναι μοναδική ως προς αυτό: «Οι μεταλλωρύχοι κατοικούσαν σε απομακρυσμένες περιοχές της Σερίφου , νυχτοπερπατούσαν σαν τσακάλια δυόμισι και τρεις ώρες ποδαρόδρομο, ανεβοκατεβαίνοντας τις ράχες και τις ρεματιές, με μόνη συντροφιά τη φυλλάδα που τη χρησιμοποιούσαν για μπαστούνι. Ήταν υποχρεωμένοι με το χάραμα να βρίσκονται στοιβαγμένοι στις εισόδους της κάθε γαλαρίας για να πιάσουν δουλειά. Εκεί πήγαινε ο κάθε μαγκουροφόρος επιστάτης, έβαζε τη μαγκούρα ανάμεσά τους και τους έλεγε: «Από δω και μπρος θα πάτε για δουλειά, οι υπόλοιποι να φύγετε γιατί αργήσατε, αύριο πάλι». Στην τρομοκρατία ενός ενδεχόμενου διωγμού από την εργασία τους και την έλλειψη μεροκάματου, οι εργάτες κατέβαιναν σαν μυρμήγκια στα βάθη της γης κάθε πρωί και δε γνώριζαν αν θα βγουν ζωντανοί ή όχι. Πολλοί από αυτούς εγκλωβίστηκαν στο βουνό και πέθαναν αβοήθητοι. Στο βωμό του κέρδους έθαβαν ανθρώπους ζωντανούς…και όταν πια οι οικογένειες τους ανησυχούσαν και έφταναν εκεί για να ρωτήσουν, τους έλεγαν πως ο νεκρός έχει φύγει απ’τη δουλειά!

«Όλη αυτή η κατάσταση ανάγκασε τους μεταλλωρύχους να εξεγερθούν, να κάνουν την απεργία, να σπάσουνε τα δεσμά του κατεστημένου». Η απεργία ξέσπασε στις 7 Αυγούστου του 1916. Οι μεταλλωρύχοι αρνούνται να φορτώσουν το ανδριώτικο πλοίο «Μανούσι», που ήρθε να παραλάβει σιδηρομετάλλευμα. Στις 24 Ιούλη είχε δημιουργηθεί το σωματείο «εργατών μεταλλευτών» Σερίφου , με αιτήματα την καθιέρωση του 8ωρου, την αύξηση των ημερομισθίων και τη λήψη μέτρων ασφαλείας των εργαζομένων. Η πρώτη οργανωμένη δράση οδήγησε στην απεργία. Στις 21 Αυγούστου έφτασαν 10 χωροφύλακες, με επικεφαλής τον υπομοίραρχο Χρυσάνθου, στο νησί, με σαφή εντολή: Να καταπνίξουν την απεργία. Σε όλη την πορεία προς το Μεγάλο Λιβάδι, όπου ήταν συγκεντρωμένοι οι απεργοί, οι χωροφύλακες χτυπάνε όποιον βρίσκουν μπροστά τους. Αμέσως φυλακίζουν την ηγεσία του σωματείου.

Μόλις το απόσπασμα φθάνει στο Μεγάλο Λιβάδι, δίνει 5λεπτη προθεσμία στους απεργούς να λήξουν τον αγώνα τους. Τα 5 λεπτά εκπνέουν και οι χωροφύλακες αρχίζουν να πυροβολούν εν ψυχρώ τους εργάτες. Πρώτος πέφτει νεκρός ο ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΚΟΥΖΟΥΠΗΣ και ακολουθούν ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΖΩΙΛΗΣ, ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΗΤΡΟΦΑΝΗΣ και ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ. Οι μεταλλωρύχοι αμέσως φυσικά αντιδρούν και γενικεύεται η σύρραξη, στην οποία συμμετέχουν και γυναίκες και παιδιά. Οι χωροφύλακες τραυματίζονται. Ο Χρυσάνθου λιθοβολείται μέχρι θανάτου, ενώ ο αστυνόμος Σερίφου , Τριανταφύλλου, γκρεμίζεται από τη γέφυρα φόρτωσης στη θάλασσα. Σύμφωνα, μάλιστα, με τους ντόπιους, γυναίκα ήταν αυτή που έριξε την πέτρα που χτύπησε το κεφάλι του Χρυσάνθου. Επίσης, σύμφωνα με μαρτυρίες ντόπιων, αφού έληξε η μάχη, οι εργάτες πήραν τα όπλα και πήγανε στα γραφεία της εταιρίας. «Εκεί τους σταμάτησε ένα παπάς και τους είπε, «ειρήνη υμίν, όχι άλλο αίμα, ρε παιδιά». Η απεργία έληξε με μερική ικανοποίηση των αιτημάτων των μεταλλωρύχων, ήταν μια νίκη της εργατικής τάξης».

«Στη δουλειά οι συνθήκες είχαν βελτιωθεί μερικώς, αλλά η εκμετάλλευση και οι άθλιες συνθήκες παρέμεναν, με σκοπό πάντα το κυνήγι του κέρδους. Απεργίες κάθε τόσο, για πληρωμή, για να φέρουμε το ΙΚΑ, για ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Αναπνέαμε τη σκόνη απ’ το μετάλλευμα και τις αναθυμιάσεις απ’ τις εκρήξεις των φουρνέλων. Αναπνέαμε και τα ‘χουμε «παράσημα», τα ‘χουμε κληρονομήσει. Η πνευμονοκονίαση και άλλες αρρώστιες θέριζαν τους μεταλλωρύχους».

Όταν οι κληρονόμοι του Γρόμαν βρήκαν πλουσιότερες φλέβες μεταλλεύματος στη Νότια Αφρική, εγκατέλειψαν τα μεταλλεία της Σερίφου . Το 1963 τα μεταλλεία κλείνουν. Και το νησί ερημώνει. Ο 68χρονος Ζανής Λιβάνιος, που έζησε το κλείσιμο των μεταλλείων, μας περιγράφει: «Μας χρωστούσαν έξι – επτά μήνες μισθούς και λέγανε πως σύντομα θα μας πληρώσουν. Μέχρι τελευταία στιγμή δε μας είχαν πει τίποτα. Στις 20 Ιούλη του 1963, μόλις το μάθαμε 300 άτομα τουλάχιστον κάναμε πορεία, με τη σημαία του συνδικάτου, απ’ τη Χώρα μέχρι το Μεγάλο Λιβάδι (3 ώρες δρόμος) στα γραφεία της εταιρίας. Ο διευθυντής που ψάχναμε να μιλήσουμε είχε φύγει με το τελευταίο βαπόρι που φόρτωσε». Χαρακτηριστικό της ερήμωσης του νησιού ήταν πως το 1963 το σχολείο του μεγάλου Λιβαδιού είχε 85 παιδιά και το 1967 έκλεισε!

Τα μεταλλεία δεν ξαναλειτούργησαν, παρά μόνο το 1964, απασχολώντας γύρω στους 40 εργάτες, φόρτωσαν το εξορυγμένο μετάλλευμα που είχε μείνει. Προφανώς, οι εργοδότες δεν ήθελαν να χάσουν ούτε ελάχιστα απ’ τα κέρδη τους. Ο χώρος όπου έγινε η σύγκρουση στο Μεγάλο Λιβάδι, αλλά και τα μεταλλεία όπου θυσιάστηκαν ανυπολόγιστες ανθρώπινες ζωές αποτελούν τόπους ιστορικούς για την εργατική τάξη και τους αγώνες της. Αποτελούν κομμάτι της εργατιάς, το οποίο σίγουρα η αστική τάξη ακόμα και σήμερα δε θέλει να θυμόμαστε, γιατί πολύ απλά επιθυμεί την ιστορική λήθη.

Σήμερα, οι μεταλλευτικές εγκαταστάσεις της Σερίφου είναι ρημαγμένες. Οι σκάλες φόρτωσης που διατηρούνται είναι αυτές του Κουταλά και την ανατολικής πλευράς του Μ. Λιβαδιού. Οι υπόλοιπες έχουν καταρρεύσει και διατηρούνται μόνο οι πυλώνες τους, οι κατοικίες στη Βαγιά έχουν καταπατηθεί και το ιστορικό αρχείο των μεταλλείων έχει λεηλατηθεί. Με την επίσκεψη στο τόπο αυτό σήμερα, μπορείς να νιώσεις την έντονη αλλαγή της θερμοκρασίας πλησιάζοντας τις στοές και θα αναρωτηθείς πώς άντεχαν αυτοί οι άνθρωποι ώρες επί ωρών σε τόσο κρύο. Θα σε κυριεύσει η ποτισμένη από αίμα αύρα εκείνων των χωμάτων και θα αισθανθείς κάτι μυστηριακό να σε περιβάλλει. Ίσως αυτή η αχλή μυστηρίου να οφείλεται στην ερήμωσή του, σε κάθε περίπτωση πάντως η μεγαλοπρέπεια που αναβλύζει υπερισχύει και ξυπνά μνήμες από τον σπουδαίο αγώνα που έδωσαν οι εργάτες των μεταλλείων και υπερασπίστηκαν με τις ζωές τους τα δικαιώματα τους.

Hλιάνα Μ.